АЗАҚ АКСР-нің құрылуы

(1920-1936 ж.ж.)

Қазақ АКСР-нің 1920 ж. 20(26) тамызда Орынбор қаласында жарияланды. Қазақ АКСР-нің құрылғандығын жариялаған құжат «Қазақ АКСР-н құру туралы декрет».

ХХғ 20 жылдары қазақ жерлерін біріктіруде Қазақстанның мүддесін В.И.Ленин жақтады. Байтұрсынов пен Сералин Қостанайды Қазақстанға қосу қажеттігін дәлелдеді. Орынбор 1920 ж. 7 шілдеде Қазақстанның құрамына енгізілді. Орынбор 1920-1924 ж.ж. Қазақ АКСР-нің астанасы болған. (1924-1929 ж.ж. Қызылорда; 1929-1997 ж.ж. Алматы). 1921 ж. бұрын Сібір ревкомның қарамағында болып келген Ақмола мен Семей облыстары Қазақ АКСР – не қайтарылды. Республиканың аумағы 2,7 млн км шақырым болып, халқының саны 1926 ж. санақ бойынша 5 млн 230 мың адамға жетті.

1920 ж. 4 қазанда Орынборда Қырғыз(қазақ) АКСР Кеңестерінің Құрылтай съезі өткізіліп, онда Жоғарғы үкімет органдары сайланды (Орталық Атқару комитеті және Халық Кшмиссарлар Кеңесі). ҚазақАКСР Орталық Атқару Комитетінің тұңғыш төрағасы С.Мендешов, ал республиканың тұңғыш Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Радус – Зенкович болды.

Қазақ АКСР-інде 1921 ж. «іс-жүргізуді қырғық(қазақ) және орыс тілдерінде қолдану»; ал 1923 ж. «қырғыз(қазақ) тілінде іс жүргізуді енгізу» туралы декреттер қабылданды.

1925 ж. Ақмешітте Кеңестердің бүкіл Қазақстандық V съезінде жергілікті тұрғындарға «қырғыз – қазақ» атауы берілсе, 1936 ж. 9 ақпанда «қазақтар» атауы берілді.

1922 ж. Ә.Жангелдиннің «Қызыл Керуен» экспедициясы жолға шығып, Орынбордан Семейге дейін жүріп өтті. Мақсаты: ауыл-ауылдарды аралап митингілер, әдебиеттер тарату. ХХғ. 20 ж. ауылдардағы ағарту ісінің орталығы қызыл отау деп аталды. 1921-1927 ж.ж. республикада оқыған адамдар саны 200 мыңды құрады.

1925-1933 ж.ж. Қазақстандағы ОАК-нің бас хатшылығына Ф.И.Голощекин келді. Оның келуімен республикада 4 буынды басқару жүйесі енгізілді: ауыл-село, аудан, округ, орталық.

Голощекиннің «Кіші Қазан» идеясының мәні мынада:

1) «Әлі де болса, толық орнамаған Кеңес үкіметінің билігін ауылдардың түкпір-түкпіріне дейін жеткізіп, ауылды кеңестендіру»;

2) Қазақстанда ірі өнеркәсіптер салып шығындалмай, керісінше, Қазақстанды шикізат көзі ету.

ХХғ. 20 ж. И.В.Сталин Голощекиннің дәл осы ұсыныстарына былай жауап қайтарған: «Жолдас Голощекин, менің ойымша осы жазбада көрсетілген саясат бірден-бір дұрыссаясат деп ойлаймын».

Голощенннің Кіші Қазан саясатына Қазақстанда С.Сәдуақасов пен Ж.Мыңбаев қарсы шықты. Кіші Қазан идеясына қарсы пікір өнеркәсіпті шикізат көзіне жақындату болды. С.Сәдуақасов Голощекиннің Қазақстанды шикізат көзі етуге бағытталған саясатын сынап: «Қазақстан отар болып келді, отар болып қала береді» деп айтқан.

Голощекиннің жаласымен «Қызыл астананы (Қызылорда)» салу кезінде «қаскүнемдік жасады» деген айыппен көрнекті қайраткерлер Буддаси, Голдгер, Тынышбаев қуғындалды.