Сталинизмнің орнауы. 1937-1938 ж.ж. репрессияХХғ. 30ж. сталинизмнің орнауы барысында «ұлтшыл-уклонистер» туралы айқай-шуды ушықтыруға және жергілікті ұлт зиялыларын Н.Ежов басшылық жасап, 1937-1938ж.ж. жаппай жазалауды Н.Ежов басқарды. 1930 жылдары қазақ әдебиетіне үлкен касірет әкелген оқиға сталиндік жазалау болды. 1928ж. «буржуазияшыл-ұлтшылдар» деп айыпталғандар 44-і Алашорда қайраткерлері болган. 1930ж. 4 сәуірде қазақ зиялыларының арасынан бірінші рет Ж.Аймауытовты атуға үкім шығарылды. 1930ж. сәуірде М.Дулатовты да атуға үкім шығарылып, кейін ол үкім 10жыл қамауға ауыстырылды(М.Дулатов 1935ж. Соловки лагерінде қайтыс болды. 1930ж. қазақ тілінің негізін салушы А.Байтұрсынов Архангельск облысына жер аударылып, 1934ж. Пешкованың;өтінішімен қайта босатылды. 1937-38ж.ж. жаппай «қызылтеррор» кезінде қазақ тілі ғылымының негізін салушы А.Байтұрсынов; қазақтың тарих мектебінің негізін салушы С.Асфендияров (1935ж. ол «Қазақстанның көне заманнан бергі тарихы» атты еңбек жазған болатын); КСРО ҒА Қазақ филиалы басшыларының бірі М.Төлепов репрессияның құрбандарына айналды. Қазақстан үкіметі жаңа лагерлер ашу үшін 110 мың га жер көлемін бөлді. 1930жылдары Қазақстанда көптеген лагерлер жүйесі құрылды: (1931ж. Қарағанды облысының Осакаров ауданында 25 қоныс-обсервация пайда болды: 1)Карлаг (мұнда әйгілі ғалым, салмақсыздық жағдайындағы қан айналымы теориясы жөніндегі еңбектің авторы, Циольковскийдің досы, Чижевский; Жылу техникасы жөніндегі ірі маман, академик С.П.Королевтің серігі В.Пржецлавский; Екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, атақты селекционер радиациялық генетиканың негізін салған ғалым Н.Тимофеев-Ресовский; Түркімен КСР Орталык Атқару Комитетінің төрағасы И.Айтақов; Сәулет академиясының корреспондент мүшесі Т.Людвиг ұзақ жылдар бойы азап шекті). КарЛАГ-тың Жаңа Тихоновка мен Пришахтинск обсервацияларына 70 мың; адам әкелінді. 2) Алжир (отанға опасыздық жасалғандардың әйелдеріне арналған Ақмола лагері). Алжир лагерінде Т.Рысқұловтың; әйелі мен қызы азап шекті. 3) ЧСИР (отанға опасыздық жасағандардың отбасы мүшелеріне арналған лагерь). 4) Степлаг. 1930жылдары ГУЛАГ (главное управление лагерей) азабынан 101 мың қазақстандық өтіп, 27 мыңнан астамы атылды. Қазіргі таңда «халық жауларының» 40 мыңы ақталған. 31 мамыр «репрессия құрбандарын еске алып, ұлттық аза тұту күні» деп белгіленді.
|
