З гісторыі беларускай тэрміналогіі

Першапачатковай асновай фарміравання тэрміналагічнай лексікі бела­рускай мовы была намінацыя розных прадметаў і з’яў прыроды ў народным маўленні і пазней фіксацыя гэтых намінацый у пісьмовых помніках стара­беларускай мовы. Захаваліся археалагічныя помнікі ма­тэрыяльнай культуры ХІ–ХІІ стст. (камяні, гліняныя гладышы, прас­ліцы, берасцяныя гра­маты), якія фіксуюць моўныя намінацыі прад­метаў і паняццяў рэчаіснасці таго часу, у тым ліку і тэрміналагічнага характару: грыўня, жыта, наяўнасць і пад.

Непасрэднае фарміраванне беларускай тэрміналогіі адбывалася ў працэсе развіцця пэўных галін навукі і ўласна тэрміналагічнай работы.

У ХІV–ХVІ стст., калі беларуская мова мела статус дзяржаўнай у ВКЛ, найбольш развітымі тэрміналагічнымі сістэмамі былі грамадска-палітычная, юрыдычная, сельскагаспадарчая, прамысловая, гандлё­вая, ваенная, філала­гічная. Ролю тэрміналагічных слоўнікаў у гэты час часткова выконвалі глосы, якія змяшчаліся на палях ці паміж радкамі рукапісу або друкаванага выдання, часткова слоўнікі Л. Зізанія («Лексіс», 1596 г.) і П. Бярынды («Лексікон», 1624). Аднак спецыяльных тэрміналагічных слоўнікаў не было.

Забарона беларускай мовы ў значнай ступені разарвала пісьмовую традыцыю, адмоўна сказалася на пераемнасці ў тэрміналогіі.

Беларуская навуковая тэрміналогія пачала фарміравацца ў самым па­чатку ХХ стагоддзя, калі адрадзілася кнігадрукаванне, з’явіліся кнігі, га­зеты, навуковыя і навукова-папулярныя брашуры на беларускай мове.

У лютым 1921 г. пачала працу Навукова-тэрміналагічная камісія, у склад якой уваходзілі тры секцыі: гуманітарных, прыродазнаўчых і матэ­матычных навук. Камісія павінна была апрацаваць беларускую тэрміна­логію па ўсіх галінах ведаў у аб’ёме сярэдняй школы. За час працы камісіі было створана і прапанавана для ўжывання каля 2500 слоў-тэр­мінаў, якія друкаваліся на старонках «Весніка Народнага каміса­рыята асветы ССРБ» у 1921–1922 гг., а ў стане распрацоўкі знаходзіліся яшчэ 4184 тэрміналагічныя найменні. Аднак у працэсе такой дзейнасці вы­свет­лілася, што праца камісіі не адпавядае моўнай практыцы, для стварэння беларускай тэрміналогіі патрэбны былі іншыя маштабы, якія б ахапілі ўсю тэрміналагічную лексіку. Таму 30 студзеня 1922 г. быў заснаваны Інстытут беларускай культуры. У выніку тэрміналагічнай працы ў перыяд з 1922 па 1930 гг. было апублікавана больш за 30 тэрміналагічных слоўнікаў па розных галінах навукі.

Галоўным прынцыпам працы камісіі было ўвядзенне слоў, якія бытавалі ў жывой народнай мове. Так, у сферу навукі былі ўведзены агульнаўжывальныя словы бялок, ланцуг, сіла, сцябло, ціск, чаранок ды іншыя, якія страчвалі сваю бытавую выразнасць, набывалі строга акрэсленае спецыяльнае значэнне.

Другі напрамак – стварэнне неалагізмаў згодна законаў беларускай мо­вы. Ва ўжытак уводзіліся калькі з рускай мовы: азначэнне, вочка, суквецце. Узмацненне пурыстычных тэндэнцый прывяло да таго, што часам неалагізмы пачалі стварацца без уліку пашырэння таго ці іншага слова ў мове, толькі каб пазбавіцца чужых слоў: замест гібрыд – мяшанец, пейзаж – краеабраз, песіміст – смутнаглядзец, пралета­рый – бабыль, прафесійны – умец­кі, бомба – гуля, фокус – вогнішча і пад. У пэўнай ступені штучнымі былі наватворы пустаслоўе (дыя­лектыка), вызыск (эксплуатацыя), пашыршчык (прапагандыст), споказ (дэманстрацыя), пераносня (метафара), кантаслуп (прызма), старчак (перпендыкуляр) і пад. Іншамоўныя тэрміны ўжываліся вельмі рэдка і, як правіла, у выпадках, калі ў народнай мове не было адпаведнага беларускага тэрміна.

Значная праца па стварэнні беларускай навуковай тэрміналогіі вя­лася не толькі тэрміналагічнай камісіяй. У 1923–1927 гг. былі выда­дзе­ны наступныя тэрміналагічныя слоўнікі: «Слоўнік геаметрычных і тры­ганаметрычных тэрмінаў і сказаў» К. Душ-Душэўскага і В. Ластоўскага, «Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік» Зоські Верас, «Спіс назваў птушак і некаторых рыб» А. В. Фядзюшына ды інш.

У 1929 г. быў створаны Інстытут мовазнаўства АН БССР, які рас­пачаў работу па ўкладанні больш вузкіх тэрміналагічных слоўнікаў. У 1932 г. выйшаў з друку першы выпуск «Слоўніка тэхнічнай тэрміна­логіі» А. Гурло, у 1933 г.– «Ваенны руска-беларускі слоўнік».

Аднак у 30–40-я гады праца па стварэнні беларускай тэрміналогіі амаль спынілася. І пасля вайны не было агульнага цэнтра па рас­пра­цоў­цы і ўпарадкаванні тэрміналагічнай лексікі. Значную ролю ў нармалі­за­цыі беларускай тэрміналогіі адыгралі «Руска-беларускі слоўнік» (1953), «Беларуска-рускі слоўнік» (1962), «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» (1977–1984) і некаторыя іншыя.

Аднак шэраг задач заставаўся па-ранейшаму не вырашаным. У пры­ват­насці, вывучэнне практыкі ўжывання тэрмінаў у навуковых тэкстах і выданне слоўнікаў, папаўненне паняційна-тэрміналагічнага фон­ду, прывядзенне яго ў адпаведнасць з узроўнем развіцця сучаснай на­вукі. Для вырашэння гэтых задач у 1980 г. была створана Рэспуб­ліканская тэрміналагічная камісія, якая складаецца з прэзідыума і дзе­вяці секцый (грамадазнаўчай, навукова-тэхнічнай, фізічнай і матэма­тычнай, хімічнай, біялагічнай, сельскагаспадарчай, геалагічнай і геагра­фіч­най, медыцынскай і фізіялагічнай, секцыі па архітэктуры і будаў­ніцтве). З 1989 г. працуе Тэрміналагічная камісія ТБМ імя Ф. Скарыны.

Пытанні і заданні:

1. Што абазначаюць паняцці «тэрмін» і «тэрміналогія»?

2. Якая розніца паміж агульнаўжывальным словам і тэрмінам? Назавіце адметныя асаблівасці тэрміна.

3. Назавіце асноўныя прычыны ўзнікнення варыянтных і сінанімічных тэрмінаў?

4. Якія тыпы тэрмінаў выдзяляюцца ў залежнасці ад будовы?

5. Назавіце асноўныя прыкметы іншамоўных тэрмінаў.

6. Пералічыце спосабы ўтварэння тэрмінаў і растлумачце сутнасць названых спосабаў.

7. У чым розніца паміж тэрміналагічнай і прафесійнай лексікай?