Слоўнік

Довольство	– дастатак
Совпадающий со временем окончательной уборки хлеба	– які супадае з часам канчатковай уборкі ўраджаю
Изобилие	– багацце
Заставляющие думать	– якія прымушаюць думаць
Восковая	– васковая
Зерновой хлеб	– зерневы хлеб
Благосостояние	– дабрабыт
Покровитель	– апякун

Практыкаванне 4.

· Размяркуйце словы, якія называюць жанры, у адпаведнасці з функцыянальнымі стылямі, да якіх яны адносяцца.

· Стварыце тэкст у любым з прапанаваных жанраў на тэму «Багач».

· Жанры якога стылю нельга выкарыстаць пры выкананні гэтага задання?

Рэклама, лекцыя, верш, рэпартаж, дысертацыя, справаздача, на­рыс, заява, дыпламатычная нота, манаграфія, фельетон, раман, статут, камедыя.

Практыкаванне 5.

· Прачытайце тэкст.

· Вызначце стыль, абгрунтуйце свой выбар.

· Знайдзіце словы гутарковай лексікі. Адкажыце, якія прадметы і паняцці яны абазначаюць.

Каб маладых не зачаравалі ў дарозе, як яны едуць да вянца, та яшчэ як толькі яны выязджаюць з двара, та ў вароцях кладуць салому й запальваюць яе да й пераязджаюць цераз той агонь. Тым яны ўжэ гартуюцца й не баяцца ніякіх чараў. А заўжды знайдуцца такія ліхія людзі, што наробляць усялякіх псотаў. Больш усяго яны там, дзе вельмі глыбокія каляіны, кладуць у іх дзяркач. От, калі маладыя не пера­язджаючы цераз агонь да ўзьедуць на дзяркач, та ўсе, што ўдзеяно, пеўне збудзецца.

Часамі, калі маладыя едуць да вянца, дак ім сустрэнецца знаёмы вядзь­мак. Тут круці не круці, а трэба супыніцца, пачаставаць яго гарэл­каю, да папрасіць, каб ён ужэ быў ласкаў да прыходзіў на вяселле.

Як маладыя после вянца варочаюцца з цэркві, та іх на двары каля дзвярэй сустракае матка маладое, надзеўшы на сябе вывернуты шэрсцю наверх кажух, і корміць маладых мёдам кожнага па калейцы па тры разы, потым абсыпае іх збожжэм і вядзе ў хату. Робіць гэтае матка дзеля таго, каб яны былі багаты да заўжды мелі вялікі прыплод і ураджай збожжа й каб іх жытка была салодкая. (А. Сержпутоўскі.)

Практыкаванне 6.

· Прачытайце тэкст.

· Растлумачце, чаму гэты тэкст можна аднесці да публіцыстычнага стылю.

· Выпішыце словы і выразы, найбольш характэрныя для публі­цыстыкі.

· Карыстаючыся слоўнікам, растлумачце значэнне выпісаных слоў.

У наша жыццё спакваля вяртаецца адзін з ключавых рытуалаў бела­рускага вяселля – вянчанне ў храме. Няхай пакуль што гэты цудоўны абрад (глыбінны па сваёй лёсавызначальнай ідэі і шыкоўна-вытанчаны па сваім знешнім аздабленні) успрымаецца моладдзю як чарговая даніна модзе, нейкі своеасаблівы, непаўторны момант у складанай святочнай дзеі, які пажадана запісаць на відэастужку, каб пасля з гонарам паказаць сваякам і гасцям. На жаль, часцей гэта так. І ўсё ж хочацца спадзявацца, асабліва ўлічваючы вельмі трывожныя статыстычныя даныя аб колькасці скасаваных шлюбаў, што храмавае вянчанне станоўча паўплывае на маральную годнасць хлоп­цаў і дзяўчат і паспрыяе шлюбнаму даўгавеччу. Перакананы, што на ўзроў­ні глыбокай падсвядомасці сучасная моладзь разумее рэгістрацыю ў ЗАГСе як звычайны юрыдычны акт, за якім мала што стаіць прынцыпова для іх важнага. Пасля рэгістрацыі новастворанай сям’і дзяржаўны орган абса­лют­на не цікавіць яе далейшы лёс.

Зусім іншае стаўленне да вянчання ў храме. Яно ўспрымаецца не толькі як узнёслая рытуальная працэдура, а як найвялікшы маральна-этычны абавя­зак перад будучымі дзецьмі, перад сваімі бацькамі, сваім Родам і, нарэшце, перад Творцам Сусвету. Абавязак, які да скону веку патрабаваў адпаведных паводзінаў, адпаведнага стаўлення жонкі да мужа, мужа да жонкі і дзяцей. (Я. Крук.)

Практыкаванне 7.

· Прачытайце вясельную песню.

· Якія словы і словазлучэнні вы аднесяце да паэтычнай лексікі? Растлумачце іх ролю ў тэксце.

· Выпішыце словы з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі, суфіксы адзначце. Якую ролю такія словы адыгрываюць у тэксце?

Кукавала зязюля ў садочку, Прылажыўшы галоўку к лісточку. А да яе пташачкі прыляталі, А ў яе, зязюлі, пыталі: – Чаго ты, зязюля, кукавала? – А як мне, пташачкі, да не кука­ваці?

Я ж была сабрала пташачак, Я ж была звіла гняздзечка, Я ж была знесла яечка. Адкуль узяўся сіз арол, Кіпцямі гняздзечка разарваў, Дзюбкаю яечка раскляваў, А мяне, зязюлю, к сабе ўзяў.

Практыкаванне 8.

· Прачытайце тэкст.

· Знайдзіце ў тэксце стылістычна афарбаваныя словы. На прыналеж­насць да якога стылю яны паказваюць?

· Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў першым абзацы.

Універсальнасць узораў шлюбаў сярод чалавецтва – гэта вынік адапта­цый­най рэакцыі на шэраг агульных для людзей праблем. Адной з такіх праб­лем з’яўляецца перыяд працяглай залежнасці дзіцяці ад баць­коў. У прыват­насці, у качавых і сялянскіх супольнасцях з мінімаль­ным раздзяленнем цяжкай фізічнай працы такая залежнасць кладзецца вялікім цяжарам на асобу (звы­чайна жанчыну), якая адказвае за выхаванне дзіцяці, і ўскладняе магчымасць здабычы сродкаў існа­ван­ня. У гэты перыяд асоба, якая займаецца выха­ван­нем дзіцяці, у сваю чаргу, становіцца залежнай ад іншых людзей. І шлюб – гэта самы рас­паўсюджаны спосаб забяспечыць падтрымку дзіцяці і яго выхавацеля.

Другая праблема, якую намагаюцца вырашыць праз шлюб,– гэта пола­вая канкурэнцыя. Некаторыя навукоўцы (пераважна мужчыны) прытрым­ліва­юц­ца таго пункту гледжання, што полавая канкурэнцыя з’яўляецца пагрозай для пра­цэсу размнажэння і для эканомікі гра­мадства і што тая адносная ста­біль­насць, якую забяспечвае шлюб,– най­лепшы шлях пазбегнуць такой пагрозы.

Трэці адаптацыйны фактар, які спрыяе шлюбу,– гэта раздзяленне працы на аснове полу. Сярод качэўнікаў – прадстаўнікоў першаснага спосабу гаспадарчай адаптацыі чалавека на працягу тысячагоддзяў – мужчыны звычайна спецыялізаваліся ў паляванні на буйную жывёлу, а жан­чыны збіралі прыдатныя для ежы расліны і забівалі дробных жы­вёл. Шлюб гарантуе, што і мужчыны, і жанчыны будуць мець магчы­масць сумесна карыстацца пладамі працы. Партнёры па шлюбу дзеляць здабытую ежу паміж сабою. (М. Говард.)

Практыкаванне 9.

· Прачытайце тэкст, зрабіце яго лексіка-стылістычны аналіз паводле прапанаванага плана:

1) стыль тэксту, тып маўлення;

2) мэта, задача зносінаў;

3) сфера прымянення, моўная сітуацыя;

4) якія з пералічаных асаблівасцей характэрныя для гэтага ўрыўка: ня­змушанасць, афіцыйнасць, дакладнасць, яснасць, невыраз­насць, нявызначанасць, вобраз­насць, адсутнасць вобразнасці, эма­цыянальнасць, бясстраснасць, аб’ектыў­насць, суб’ектыў­насць;

5) стылістычная афарбоўка моўных адзінак (нейтральная лексіка, кніжная, спе­цыяльная, тэрміны, мнагазначныя словы, фразеа­лагізмы, неалагізмы, словы экспрэсіўна-эмацыянальныя);

6) вобразныя сродкі (метафары, параўнанні, эпітэты);

7) асаблівасці сінтаксічных канструкцый.

· Спішыце першыя два абзацы тэксту, раскрываючы дужкі.

(У)вечар у су(б,бб)оту прыйшлі дру(ж,ш)кі – Волька і Верка Чорныя, ін­шыя дз(е,я)ўчаты. (С)пачатку памаглі прыбраць у хаце – выдраць рыд­лёўкамі гліняны ток, пашкрэбці нажамі і вымыць сталы, лавы, пада­ко(н,нн)ікі, а пасля пачалі плесці з травы і л(е,я)сных кветак для Зосі в(я,е)нок, часаць ёй валасы, прыбіралі яе ў вясельную сукенку і ў вэ­люм, словам, прыйші на «вянок», ці на «дзявочнік», як казалі ў Ян­ка­вінах.

Апошнія два гады Зосю запрашалі ўжо ў дру(ш,ж)кі, дык яна хадзіла на такія «вянкі», і тыя часіны для яе былі (у,ў)рачыстыя, вясёлыя. Яна з ней­каю таямнічай радас(ц,цц)ю пляла вянкі, памагала ўбіраць мала­дую, спявала песні. Але сёння і яна, і адна з дружак, Міхайлава Верка, былі (не)вясёлыя, дык вечар быў сумны. Гэта а(т,д)чувалі яны і самі, дзяўчаты, а(т,д)чувала і маці – (паходзіць)паходзіць, паглядзіць на іх ды паслухае, а потым (з,с)кладзе на грудзях рукі і замаркоціцца. Маўклівы быў і бацька. Сядзеў моўчкі каля стала і курыў піпку за піпкаю, па­зіраючы долу.

– Паспявалі б вы, дзяўчаткі,– папрасіла маці…

Заспявала Волька Сцяпанава, першая Зосіна сяброўка, а цяпер дружка…

– А мне ж, Зосечка, Уладак так свет завязаў! – прытулілася да яе і ўсхліпнула Верка.

– А мне, думаеш, свет не завязаны? – прашаптала Зося ёй у адказ.– Сама ж ведаеш…

І яны, абняўшыся, пачалі плакаць.

Слухаючы песню ды назіраючы за дачкою і Веркаю, пачала хліпаць і маці.

– О то бабы! – злаваў бацька.– Рвяце сэрца…

Узяўшы вянок, Волька заспявала ўжо новую песню – «Ой, звілі дый вяночак…». Калі праспявала, аддала вянок гаспадыні. Яна падзякавала і запрасіла дружак садзіцца за стол…

У нядзелю ўсе ўсхапіліся раненька. Трэба было ўхадзіцца, прыбраць сталы. (Паводле Г. Далідовіча.)

Практыкаванне 10.

· Напішыце сцэнарый вясельнага абраду для школьнага гуртка.

Практыкаванне 11.

· Прачытайце тэкст.

· Вызначце, да якога стылю ён адносіцца.

· Растлумачце лексічнае значэнне выдзеленых слоў.

· Знайдзіце адназначныя і мнагазначныя словы. Праверце сябе па слоўніку.

· Назавіце словы, якія маюць амонімы. Свае меркаванні пацвердзіце прыкладамі-словазлучэннямі.

Яшчэ далятае невыразна-музычным водгуллем лілова-смутны напеў купальскае песні. Ён неяк дзіўна блытаецца сярод апавітых змрокам і ціхім шолахам дрэў і пачынае здавацца, што гэта не з вёскі лятуць ліловыя гукі, а недзе тут у лёгкім вецці сасонак грае нявідная арфа, пацяшае чароўных насельнікаў цёмнага лесу. Мо таму і гэты мяккі павеўны шолах наўкола, што пад музыку ціхае арфы скачуць па ветках карагоды лёгкіх русалак? Мо яны выйшлі ўжо з глыбокіх вод Дняпра, каб па-свойму, па-русалаччу, адзначыць вялікае купальскае свята?

Адтуль, дзе гуляла моладзь, па Дняпры плыла цэлая плойма ма­ленькіх дрыжачых аганькоў, якія то збліжаліся, то разыходзіліся, адзін ад­наго даганялі, пераганялі. У іх асцярожнай гульні была нейкая напру­жаная ўрачыстая важнасць, быццам яны адчувалі, што за імі сочаць з затоенай трывогай і страхам, што нехта чакае ад іх вырашэння свае долі.

А з берага плыла на ваду стройная песня, працятая трывожным смуткам, настойнай мальбой. Здавалася, што гэта песня даганяе чароўныя аганькі, лунае над імі і просіць-моліць іх аб долі тых, хто пусціў гэтыя вяночкі. У гэтай песні-маленні, у гэтых аганьках, у чорным маўчанні прытоенай ночы сапраўды адчуваўся павеў чагосьці старадаўнага, паганскага. (М. Зарэцкі.)

Практыкаванне 12.

· Прачытайце верш Анатоля Грачанікава «Папараць-кветка».

· Знайдзіце словы, ужытыя ў пераносным значэнні. Вызначце тып пераносу.

· З якім святам звязаны вобраз папараць-кветкі?