Спосабы ўтварэння тэрмінаў

У беларускай мове тэрміны, як і звычайныя словы, утвараюцца паводле пэўных словаўтваральных спосабаў (тыпаў, мадэлей). Асноў­нымі спосабамі ўтварэння тэрмінаў з'яўляюцца:

а) лексіка-семантычны;

б) сінтаксічны;

в) марфемныя (суфіксальны, прэфіксальны, прэфіксальна-суфік­сальны);

г) аснова- і словаскладанне;

д) складана-суфіксальны;

е) абрэвіяцыя.

Лексіка-семантычны спосаб утварэння звязаны з так званай тэр­міна­ла­гізацыяй агульналітаратурных слоў, г. зн. словы, якія існавалі ў мове, на­бы­ваюць новае тэрміналагічнае значэнне. Гэты спосаб даволі прадуктыўны пры станаўленні беларускай тэрміналагічнай лексікі. У якасці прыкладаў мож­на прывесці наступныя: слова ключ – прылада для адмыкання замка і ключ – музычны тэрмін, слова ячмень – расліна сямейства злакавых і ячмень – вострае гнойнае запаленне тлушчавых залоз павек, слова атрад – часовае ці пастаяннае аб'яднанне ўзброеных сіл, атрад – частка якога-н. вялікага калектыву, аб'яднаная адзінай прафесіяй, задачамі, імкненнямі і атрад – падраздзел класа ў сістэматыцы жывёл і пад.

Вялікай актыўнасцю ўтварэння тэрмінаў вызначаецца сінтаксічны спосаб. Спалучэнні слоў у якасці тэрмінаў сустракаюцца ва ўсіх галінах навукі і тэхнікі. Найбольшая колькасць тэрмінаў утворана па мадэлі прыметнік + назоўнік, назоўнік + назоўнік, хоць у беларускай мове, як ужо адзначалася, пашыраны не толькі двух-, але і большкампанентныя словазлучэнні. Апорным словам у тэрмінах-словазлучэннях з’яўляецца назоўнік: лёгкая атлетыка, цяжкая атлетыка, дзяржаўнае кіраванне, рэктарскі прагляд, вільготнасць па­ветра, тэмпература кіпення, рэгрэсіўная асіміляцыя, генератар перамен­нага току, працэс перагонкі нафты і г. д. Сінтаксічныя тэрміны бываюць непа­дзельныя (жабіны вочкі, зязюльчыны слёзы,«эфект арэолу») і па­дзельныя (калектывісцкая ідэнтыфікацыя, калектывісцкае сама­вызначэнне, невербальная камунікацыя).

Марфемнае словаўтварэнне з'яўляецца найбольш пашыраным спосабам папаўнення тэрміналагічнай лексікі. Сярод марфемных спосабаў утварэння вылучаюцца:

а) суфіксальнае (у тым ліку нульсуфіксальнае), пры выкарыстанні якога ў словаўтваральныя адносіны ўступаюць як уласнабеларускія, так і запа­зы­чаныя марфемы. Суфіксальным спосабам ад уласных і агульных найменняў утвараюцца тэрміны з канкрэтным і адцягненым значэннямі, пры гэтым найчасцей можна сустрэць суфіксы - нн -, - енн -, ‑ к -, - асць і некаторыя іншыя: актыўнасць, індывідуальнасць, наладка, насадка, плаванне, нанясенне і пад. Вельмі шырока выкарыстоўваюцца іншамоўныя ўтваральныя асновы і суфіксы - ізм -, - іст -, - аж -, - ацыj - ды інш.: аказіянальны, сінтэтычны, лінга­фонны, мадэрнізм, градацыя, экспазіцыя, дрэнаж і г. д. Значная колькасць тэрмінаў утворана ад уласных імёнаў тыпу будызм, кальвінізм, дарвінізм, канфуцыянства, бакеліт, ліпарыт, калумбіт і пад.

Даволі пашыраныя сярод тэрмінаў нульсуфіксальныя ўтварэнні. Як правіла, гэта аддзеяслоўныя найменні: накіп, абмер, нарэз, напуск і пад.

б) прэфіксальнае (прыставачнае), для якога характэрна далучэнне прэфікса (прыстаўкі) да цэлага слова. Утварэнне тэрмінаў ажыццяў­ля­ецца пры дапамозе ўласных і іншамоўных прыставак: без -, анты -, звыш -, проці -, суб -, супер -, ультра -, экстра - і пад. Сярод сінанімічных (дублетных) прыста­вак звыш -, экстра -, ультра -, па словах даслед­чыкаў, прыстаўка ультра - найбольш прадуктыўная пры ўтварэнні тэрміналагічнай лексікі: безнаяўны разлік, рэтрансляцыя, ультрагук, суперцэмент, звышмодны, атыпічны, антыцыклон і пад. Прыстаўкі нярэдка служаць для ўтварэння антанімічных назваў наяўны разлік – безнаяўны разлік, непасрэднае ўспрыманне – апасродкаванае ўспрыманне і пад.

в) прэфіксальна (прыставачна)- суфіксальнае, якое характары­зу­ец­ца адначасовым далучэннем да ўтваральнай асновы прыстаўкі і су­фікса: міжрэчча, зазямленне, накаленнік і г. д.

Аснова- і словаскладанне таксама адзін са спосабаў папаўнення тэрміналагічнай лексікі беларускай мовы. Складаныя тэрміны сустра­каюцца даволі часта ў той ці іншай навуковай сферы: кормаздабыча, малакааддача, архівасховішча, землекарыстанне, відэазапіс і пад. Пры такім ўтварэнні шырока выкарыстоўваюцца іншамоўныя элементы: ‑ логія (навука), - граф (прылада для запісу), - грама (вынік запісу), - метр (вымяральны прыбор), - скоп (прыбор, прызначаны для назірання), мікра-, макра-, гідра-, міні- ды інш.

Складанасуфіксальны спосаб – асноваскладанне з адначасовым да­лучэннем суфіксаў: аднаразовы, мясарубка, траварэзка, вадакачка і пад.

Абрэвіяцыя – утварэнне складанаскарочаных слоў. Складана­скароча­ныя словы ўтвараюцца складаннем назваў першых літар або гукаў некалькіх слоў, спалучэннем частак слоў або цэлага слова і часткі, спалучэннем цэлага слова і назваў першых літар астатніх слоў, а таксама некаторых іншых спалучэнняў: ЗПР (затрымка псіхафізічнага развіцця), ВНД (вышэйшая нер­вовая дзейнасць), эсмінец (эс кадронны мін анос ец), БелАЗ (Беларускі аўта­мабільны завод), персанальная ЭВМ (электронна-вылічальная машына) і пад.

На працягу развіцця беларускай лексічнай сістэмы ў яе пранікла шмат запазычаных з іншых моў слоў. З’яўленне запазычанняў абумоў­лена гандлёвымі, навуковымі, культурнымі і палітычнымі сувязямі беларусаў з іншымі народамі. Сярод запазычанняў нямала тэрмінаў.

Асноўнымі прыметамі запазычаных слоў з’яўляюцца:

· нязменнасць назоўнікаў: табло, рэферы;

· наяўнасць у слове гука [ф]: фізіка, фтор, нафталін, фактар;

· наяўнасць нехарактэрных для беларускай мовы спалучэнняў га­лос­ных гукаў: ідэал, дуэт, бібліятэка, геаграфія, кансіліум, дыяспара;

· наяўнасць пачатковых гукаў [э], [о]: эра, эпоха, эпас, ода, опера;

· спалучэнні ге, ке, хе: агент, схема;

· спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет, капюшон, фюзеляж;

· спалучэнні дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дывідэнт, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, тыгр;

· прыстаўкі а -, анты -, архі -, контр -, рэ -, дэ -, дыс -, амфі -: амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, амфітэатр;

· суфіксы – ізм - (- ызм -), - іст - (- ыст -), - ір - (- ыр -): арганізм, сацыяліст, капіраваць і пад.