Негізгі және көмекші етістіктер,арақатынасы,қызметі

Н.Оралбай «Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы»:

Тілдегі етістіктер екі үлкен топқа бөлінеді:олар дербес етістіктер мен көмекші етістіктер.Дербес етістіктер деп заттың қимыл әрекетін білдіріп,етістіктің қосымшалары арқылы түрленіп,сөйлемде түрлі синтаксистік қызмет атқарып,белгілі сұрақтарға жауп беретін,сөйлемдегі басқа сөздермен байланысқа түсіп,сөз тіркестерін жасайтын етістіктер жатады.Лексикалық мағыналы дербес етістіктердің өзіндік белгілері мыналар:

1.Лек.мағ.дербес ет. сөйлем мүшесі болады,белгілі сұрақтарға жауап береді.

2. Лек.мағ.дербес ет. сөйлемдегі басқа сөздермен байланысқа түседі.

3. Лек.мағ.дербес ет. заттың қимыл әрекетін білдіреді.

4. Лек.мағ.дербес ет. сөз тіркесін жасайды:үнсіз жатты.

Тілдің дамуымен байланысты бірсыпыра етістіктер лексикалық мағынасынан айрылып,грамматикалық мағынаға көшкен.Тілдегі грам.мағынаны білдіретін,грам.көрсеткіш қызметіндегі етістіктер көмекші етістіктер деп аталады.Көм.етістіктердің даму дәрежесі бірдей емес.Осымен байланысты көмекші етістіктер екі топқа бөлінеді:толымды к.е. және толымсыз к.е.

Толымды к.е. деп дербес етістік кезіндегі дыбыстық құрамын сақтаған,бірақ лексикалық мағынасынан айрылған,қазіргі тілде грам.мағына білдіріп,түрлі категориялардың көрсеткіштері қызметінде қолданылатын к.е. аталады.Толымды көмекші етістіктер тілімізде отыз шақты:ал,бар,баста,бақ,бер,бол,бөл,біл,отыр,тұр,жат т.б.

Толымсыз көмекші етістіктер деп дербес сөз кезіндегі дыбыстық құрамын сақтамаған,тістіктің түрлі грамматикалық тұлғаларында қалыптасып,қазір сол тұлғада түбір сөз ретінде қолданылатын көмекші етістіктер аталады.Олар саны жағынан өте аз:еді,екен,емес,ет,жазда.Бұл көмекші етістіктер көне тілде болған ер етістігінің қысқарып,е түріне ауысқан кездегі түрлі грамматикалық тұлғалары сақталып,е етістік ретінде қолданыстан шыққан,ал оның грамматикалық түрлі тұлғалары көмекші етістіктер қызметіне көшкен.Тілімізде бұл көмекші етістіктер әртүрлі қызмет атқарады:

Еді көмекші етістігінң қолданылу аясы кең,ол есім сөзбен де,етістікпен де қолданыла береді.Еді толымсыз көмекші етістігі шақ,рай көрсеткіштерімен тіркесіп,олардан күрделі аналитикалық форма жасайды.

Екен толымсыз көмекші етістігі есім сөзбен де,шақ,рай көрсеткіштерімен де тіркесіп,күрделі аналитикалық формант жасайды.

Ет көмекші етістігі есім сөзден құранды етістік жасайды.

Жазда толымсыз көмекші етістігі дербес етістіктерге көсемшенің –а,-е, -й жұрнағы арқылы ғана тіркесетін аналитикалық формант ретінде қолданылады.