Былыстардың өзара байланыстары туралы түсінік және олардың түрлері

Статистикада қ оғ амдық қ ұ былыстар мен процестердің арасындағ ы ө зара байланысты анық тамай тұ рып, алдымен сол ө згеріске ә серін тигізетін факторлары мен нә тижелі белгілері арасындағ ы тә уелділікті анық тайды. Оның ө зі қ ұ былыстың ерекшеліген қ арай функционалдық жә не корреляциялық байланыс болып екіге бө лінеді. Функционалдық байланыс деп – бір белгі мә нінің ө згеруіне ә серін тигізетін екінші бір белгінің сә йкес келуін, яғ ни бір факторлы белгінің ө згерісі салдарынан нә тижелі белгі мә нінің ө згеруін айтады. Бұ дан осы екі белгінің арасында толық немесе функционалдық байланыстың бар екенін кө руге болады.

y=f(x₁, x_2, …x_n) немесе қ ысқ аша былай жазуғ а болады:

y=f(x_і)

мұ нда y – нә тижелі белгі;

x_і - факторлық белгі

f(x_і) – осы екі белгі арасындағ ы функционалдық байланыс.

Функционалдық байланыста нә тижелі белгінің мә ні толығ ымен бір немесе бірнеше факторлы белгі мә ндері негізінде анық талады. Сондық тан оны толық немесе дә лдә кті кө рсететін байланыс деп те атайды.

Қ оғ амдық қ ұ былыстардың ө згеруіне ә ртү рлі кездейсоқ факторлардың ә сер етуін корреляциялық байланыс деп атайды. Олардың ә рқ айсысының тигізген ық палының мә ндері белгісіз, яғ ни нә тижелі жә не факторлы белгі арасындағ ы ө зара тә уелділік дә лме-дә л кө рсетілмесе де жә не бір шаманың ө згеруінен екінші шаманың орташа мә ні ө згеретін болса да, оны корреляциялық байланысқ а жатқ ызады.

Статистикада корреляциялық байланыс деп – нә тижелі жә не факторлы белгілер арасында сә йкестіктің болмауын айтады. Корреляциялық байланысқ а факторлы белгі мә ніне нә тижелі белгінің бірнеше орташа мә ні сә йкес келеді.

Корреляциялық байланысты мына тең деу арқ ылы кө рсетуге болады:

 

у₁=f(х_і)+Е_і,

Мұ нда f(х₁) – корреляциялық байланыста белгілі болғ ан f пен у_і арасында жә не ерекше алынғ ан бір немесе бірнеше факторлық белгінің ә серінен қ алыптасқ ан нә тижелі белгі бө лігі;

Е_і – жанама жә не кездейсоқ факторлардың ә серінен пайда болғ ан нә тижелі белгінің бө лігі.

Корреляциялық байланыс ә р тү рлі тығ ыздық дә рижесінде болуы мү мкін. Егер факторлық белгі мә ндері (х) бір-біріне жақ ын, тығ ыз орналасқ ан нә тижелі белгінің орташа мә ніне (у) сә йкес келетін болса, онда олардың кө рсеткіштері арасындағ ы байланыс тығ ыз болады. факторлық белгінің тұ рақ тылығ ы мен нә тижелі белгінің ауытқ у кө рсеткіштері бойынша олардың арасындағ ы байланыс тығ ыздығ ының дә режесі анық талады.

Тура жә не кері байланыстар. Байланыстың бағ ытына қ арай функционалды жә не коориляциялық байланыстар тура жә не кері болып бө лінеді. Тура байланыста нә тижелі белгі мә нінін бағ ыты себепті ық палдар мә ндерінің бағ ытына тура келеді.

Егер себепті ық палдар белгі мә ндерінің ө суі салдарынан нә тижелі белгі мә ндері кемісе немесе керісінше, яғ ни себепті ық палдар кеміген сайын нә тижелі белгі мә ндері ө сетін болса, онда оны кері байланыс деп атайды. [49]