Студопедия — Сан есімнің лексика-грамматикалық сипаты.
Студопедия Главная Случайная страница Обратная связь

Разделы: Автомобили Астрономия Биология География Дом и сад Другие языки Другое Информатика История Культура Литература Логика Математика Медицина Металлургия Механика Образование Охрана труда Педагогика Политика Право Психология Религия Риторика Социология Спорт Строительство Технология Туризм Физика Философия Финансы Химия Черчение Экология Экономика Электроника

Сан есімнің лексика-грамматикалық сипаты.






Қазіргі қазақ тіліндегі сан есім – дербес сөз табы. Ол басқа сөз таптарынан лексика-семантикалық, грамматикалық жағынан ерекшеленеді.
Сан есімнің лексика-семантикалық сипаты
Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер – заттың немесе заттық ұғымдар мен құбылыстардың санын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы. М: Жеті атасын білген ер жеті жұрттың қамын жер. Қазіргі қазақ тіліндегі бардық сан есімдер жиырма шақты сөздер арқылы жасалады. Оларды бірлік, ондық, жүздік, мыңдық сандар деп беруге болады.
Миллион, миллиард сан есімдері түркі тілдеріне, соның ішінде қазақ тіліне де орыс тілі арқылы енген. Қазақ тіліндегі қолданылатын түмен сөзі монғол тілінен енген сансыз көп деген мағынаны білдіреді. Морфологиялық құрамы жағынан сан есім дара, күрделі болып екіге бөлінеді. Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады. М: Екінші тілек тілеңіз. Дара сан есімдер іштей негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі дара сан есімдерге морфемалық бөлшектерге бөлінбейтін сөздер жатады.
Туынды дара сан есімдер әртүрлі грамматикалық жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалады. М: Үшеуі шүрегейді қайтеміз деген сөзге түседі.
Күрделі сан есімдер дара сан есімдердің тіркесуі және қосарлануы арқылы жасалады. М: Он төрт, бір-екі. Сан есімдердің негізгі бір ерекшелігі – басқа сөз таптарынан жасалмауы. Барлық сан есімдер есептік сан есімдердің өзара тіркесу, қосарлану, әртүрлі жұрнақтардың жалғануы негізінде қалыптасқан. Қазіргі қазақ тілінде семантикалық жағынан сан есімдерге жақын біраз сөздер тобы бар. Олар:
- салмақ өлшемдерін білдіретін сөздер: қадақ, пұт, келі, батпан
- көлем мөлшерін білдіретін сөздер: бір шымшым, бір уыс, бір тілім, бір құшақ
- қалыңдық өлшемін білдіретін сөздер: пышақ сырты, шынашақ, бармақ, екі елі
- қашықтық өлшемін білдіретін сөздер: адым, таяқ тастам, шақырым, қозы көш жер, ат шаптырым
- ұзындық өлшемін білдіретін сөздер: тұтам, сынық сүйем, кере қарыс, аршын, құлаш
- сан есімдердің тура мағынасындағы сөздер: жарты мағынасын білдіретін сөздер: жарты, жарым. Бір мағынасын білдіретін сөздер: жеке, дара, жалғыз, жалқы; екі мағынасын білдіретін сөздер: егіз, қос, пар; төрттен бір мағынада ширек сөзі; уақыт мөлшерін білдіретін сөздер: сүт пісірім уақыт, шай қайнатым, биенің бір сауымындай уақыт.
Бұл сөздер мөлшерлік мағынада қолданылғанымен, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай басқа сөз таптарына жатады. Сан есімнің морфологиялық ерекшеліктері.Сан есім – дербес лексика-семантикалық ерекшеліктері, өзіндік морфологиялық белгілері, синтаксистік атқаратын қызметі бар сөз табы.
Айырмашылығы – зат есіммен тіркесіп, сандық жағынан анықтау және зат есімсіз қолданылып, сандық атауды білдіру, басқа сөз таптарынан жасалмайды.
Сан есім контексте қолданылуына қарай заттың нақты санын, ретін, мөлшерін, бөлшегін білдіреді, сандық мағынаны тұспалдап, болжап көрсетеді. Осыған байланысты сан есімдерге сөзтүрленім жұрнақтардың жалғануы біркелкі емес.
Сан есімдердің негізгі қызметі заттық ұғымдар мен құбылыстарды сандық жағынан анықтау болғандықтан, әдетте морфологиялық өзгерістерге түспей қолданылады. М: Бес нәрседен қашық бол.
Сан есімдер зат есімнің жалғауларын қабылдап, заттық мағынада да қолданыла береді. Жеті күшіктің бесеуін көздеріне қарап өлтірді де, екі кішкенесін тірі қалдырды.
Сан есімдер құрамына қарай дара, күрделі болып екіге бөлінеді. Бір түбірден құралған негізгі және туынды сан есімдер дара сан сан есімдер деп аталады. Екеуі де маған жалт қарасып. Негізгі және туынды сан есімдердің тіркесуінен я қосарлануынан жасалған сан есімдер күрделі сан есімдер деп аталады. Үш жүзден аса кретьян соғысы, қарсылығы болған екен. Күрделі сан есімдердің құрамындағы сан есімдердің тіркесуі мынадай жолдармен болады:
а) бір санды екінші санға қосып айту арқылы. М: 13-14 жасында Гүлияны Бұзаубаққа алты қараға бергеніне, міне, 4-5 жыл болды.
б) бір санды екінші санға көбейтіп айту жолы арқылы. 5 мың жылқы 25 сомнан сан125000 болады.
Күрделі сан есімдердің тіркесуі арқылы жасалатын осы тәсілдер қосылмалы және көбейтілмелі, ал екеуінің де араласып келіп жасалуы аралас күрделі сан есімдер тіркесі деп аталады.
Контексте қосымша күрделі сан есімдердің соңғы компонентіне жалғанады. Біздің заманымызға жеткен үлгілердің ең көнесі, әрі көлемдісі – 1960 жылы жазылған атақты дидактикалық шығарма – «Құдатғу білік».
Қазіргі қазақ тілінде 60, 70, 80, 90 сан есімнің құрылысы ерекше. Ал-пыс, жет-піс сөздеріндегі –пыш, -мыш элементі ескі дәуірде он мәнін берген, бірігу арқылы жасалған сан есімдер.







Дата добавления: 2015-08-12; просмотров: 5941. Нарушение авторских прав; Мы поможем в написании вашей работы!



Практические расчеты на срез и смятие При изучении темы обратите внимание на основные расчетные предпосылки и условности расчета...

Функция спроса населения на данный товар Функция спроса населения на данный товар: Qd=7-Р. Функция предложения: Qs= -5+2Р,где...

Аальтернативная стоимость. Кривая производственных возможностей В экономике Буридании есть 100 ед. труда с производительностью 4 м ткани или 2 кг мяса...

Вычисление основной дактилоскопической формулы Вычислением основной дактоформулы обычно занимается следователь. Для этого все десять пальцев разбиваются на пять пар...

ЛЕЧЕБНО-ПРОФИЛАКТИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ НАСЕЛЕНИЮ В УСЛОВИЯХ ОМС 001. Основными путями развития поликлинической помощи взрослому населению в новых экономических условиях являются все...

МЕТОДИКА ИЗУЧЕНИЯ МОРФЕМНОГО СОСТАВА СЛОВА В НАЧАЛЬНЫХ КЛАССАХ В практике речевого общения широко известен следующий факт: как взрослые...

СИНТАКСИЧЕСКАЯ РАБОТА В СИСТЕМЕ РАЗВИТИЯ РЕЧИ УЧАЩИХСЯ В языке различаются уровни — уровень слова (лексический), уровень словосочетания и предложения (синтаксический) и уровень Словосочетание в этом смысле может рассматриваться как переходное звено от лексического уровня к синтаксическому...

Признаки классификации безопасности Можно выделить следующие признаки классификации безопасности. 1. По признаку масштабности принято различать следующие относительно самостоятельные геополитические уровни и виды безопасности. 1.1. Международная безопасность (глобальная и...

Прием и регистрация больных Пути госпитализации больных в стационар могут быть различны. В цен­тральное приемное отделение больные могут быть доставлены: 1) машиной скорой медицинской помощи в случае возникновения остро­го или обострения хронического заболевания...

ПУНКЦИЯ И КАТЕТЕРИЗАЦИЯ ПОДКЛЮЧИЧНОЙ ВЕНЫ   Пункцию и катетеризацию подключичной вены обычно производит хирург или анестезиолог, иногда — специально обученный терапевт...

Studopedia.info - Студопедия - 2014-2024 год . (0.012 сек.) русская версия | украинская версия