лемнің қазіргі кездегі физикалық бейнесінің негізгі белгілері

Дүниенің физикалық бейнесін (ӘФБ) материя, оның қозғалысы, өзара әсерлесуі және тағы басқалары жатады. Қазіргі кездегі ӘФБ негізгі белгілерін мына түрде қарастырайық.

а) Материя туралы көзөарас. Қазіргі кездегі физикада материяның екі түрі бар: зат және өріс. Біртұтас материя әлемі кеңістіктегі алатын орнына, өзара әсерлесу түріне, негізгі құрылымдық элементтері және заңдылық сипаттамасына байланысты материя құрылымын үш деңгейге бөлуге болады:

мегаәлемі – кеңістіктегі алатын орны м басталады және одан ары; мегаәлеміне мегагалактика, галактикалар, жұлдыздар кіреді;

макроәлемі – кеңістіктегі алатын орны - нен м дейін; оған планеталар жүйесі, планеталар, бізді айнала қоршаған ортадағы денелер кіреді;

микроәлемі – кеңістіктегі алатын орны метрге тең немесе одан да кіші; материяның құрылымдық элементтері: атом, ядро, элементар бөлшектер.

Макроәлемдегі деңгейде материяны тыныштық массасына байланысты және таралу жылдамдығына байланысты екі түрге: зат және өріске бөледі. Микроәлемде зат пен өріс арасындағы айырмашылық практика жүзінде толық жоғалады. Зат және өрістің айырмашылықтары мен жалпы қасиеттерін қарастырған дұрыс.

Ә) өзара әсер туралы көзқарас. Материя құрылымының әр деңгейіндегі материалдық нысаналардың қасиеттері, олардың өзара әсерлесуіне байланысты болады. Қпзіргі кезде физикада өзара әсердің негізгі төрт: ядролық (күшті), электрмагниттік, әлсіз (ыдырау), гравитациялық түрі бар. Бұл өзара әсерлесулер бір-бірінен өтімділігіне және әсер ету радиустарына байланысты анықталады.

Гравитациялық өзара әсерлесу өте аз, яғни ядролық әсермен салыстырғанда 10³⁸ есе кіші. Әсер ету радиусы шексіздікке созылады. Бұл өзара әсерлесуге материалдық нысаналар қатысады.

Әлсіз өзара әсерлесу барлық бөлшектердің арасында байқалады. Атом ядросындағы β ыдырау осының мысалы болып табылады. Ол күшті ядролық өзара әсерлесумен және электрмагниттік өзара әсерлесумен салымтырғанда әлсіз, бірақ гравитациялық әсерге қарағанда күшті, әрі әсер ету радиусы 10^-18 м.

Әлектрлік зарядталған бөлшектердің арасында электрмагниттік өзара әсерлесу болады, әсер ету радиусы шексіздікке дейін созылады, ол күшті өзара әсерлесуге қарағанда 137 есе өтімді болады.

Протондар мен нейтрондардың арасында әсер ету радиусы 10^-12 м күшті өзара әсерлесу болады.

Әртүрлі өзара әсерлесу түрліше физикалық құбылыстарда материя құрылымының әр түрлі деңгейлерінде байқалады. Бірақ та барлық өзара әсерлесуде сақталу заңдары орындалады.

Б) Материя қозғалысы. Оқушылар материяның кез келген формасында қозғалыста болатынын, материя қозғалысының көпжақтылығын, қозғалыс өздігінен пайда болмайтынын, олардың бір түрінен екінші түріне айналатынын, яғни тікелей қарастырғанда энергияның сақталу заңында көрінетінін түмінуі тиіс.

В) Кеңістік жіне уақыт. Кеңістік және уақыт материяның өмір сүру формасы болып табылады. Қазіргі кездегі физикада кеңістік және уақыт бір-бірімен байланысты, олар салыстырмалы және материя қозғалысына тәуелді. Кеңістік пен упқыттың қасиеттерін анықтайды.

Г) Негізгі физикалық теориялар және олардың қазіргі кездегі әлемнің физикалық бейнесіндегі алатын орны. Жалпылау сабақтарын қазіргі кездегі дүниенің физикалық бейнесіндегі физикалық теориялардың алатын орнын талдаумен, әлемді танып білудің таусылмайтынын қарастырумен аяқтаған дұрыс.