СУДАВОДСТВАСудовы працэс пры разглядзе грамадзянскіх і крымінальных спраў насіў спаборніцкі (спрэчны) характар: ён пачынаўся толькі па ініцыятыве істца. Ісцец і адказчык мелі роўныя правы ў даказванні сваей праваты. Судаводства было адкрытым і вусным. У аснове сістэмы доказаў знаходзіліся сведчанні відавочцаў злачынства (відоки); рэчавыя доказы (поличное); выпрабаванні агнём ці вадой, выпрабаванне жалезам (ордалии); прысягі (цалаванне крыжа). Князі, іх пасаднікі, іншыя службовыя асобы выконвалі функцыі пасрэднікаў у судовым працэсе, атрымліваючы за гэта пэўную суму – віру (штраф). З канца Х ст. (пасля прыняцця хрысціянства) шэраг судовых спраў быў перададзены княжацкай уладай у ведамствы царквы. Царкоўнікі прыцягвалі да судовай адказнасці людзей, якія абвінавачваліся ў парушэнні хрысціянскай дагматыкі, абраднасці і царкоўных нормаў сямейнага права. Разам з княжаскім судом і судом феадалаў царкоўны суд з’яўляўся зброяй прыгнечання народных мас. Вывучэнне княжацкіх статутаў, у прыватнасці старажытных тэкстаў Статута Яраслава, паказала, што напачатку роля царквы ў эвалюцыі старажытнарускага права і суда (працэсу) заключалася не столькі ва ўвядзенні новых караючых форм, колькі ва ўзурпацыі права суда па традыцыйных справах, якое належала ніжэйшым грамадскім арганізацыям. Так, у лік спраў, якія падлягалі вядзенню царквы, па Статуту Яраслава ўключаліся такія не ўласцівыя візантыйскаму царкоўнаму праву, але маючыя карані ў мясцовым жыцці старажытнарускага насельніцтва казусы, як незабеспячэнне бацькамі дачкі на выпадак іх смерці, скасаванне шлюбу з-за слепаты жонкі, замах на самагубства ў выніку прымусовага шлюбу, абраза чужой жонкі словам, абраза мужчыны пашкоджаннем валасоў, забойства ў час вяселля, абраза дзяўчыны адмовай ажаніцца на ёй пасля зговару і інш. Цяжка дапусціць, што ўсе гэтыя справы “вынайдзены” царквой з канца Х да сярэдзіны ХІ ст. У судовай сістэме раннефеадальных княстваў-дзяржаў і пазней па традыцыі існаваў абшчынны (копны) суд, які падначальваўся феадальнай адміністрацыі і дзейнічаў да канца ХVIII ст. Ён разглядаў пераважна справы простых людзей. Суддзямі ў іх выступалі сяляне-гаспадары (“домохозяева”), іншыя садзейнічалі ў расследаванні спраў, трэція – удзельнічалі ў разборы. На судзе прысутнічалі старцы і прадстаўнікі дзяржаўнай або панскай адміністрацыі (возны або віж) у якасці ці то назіральнікаў за правільнасцю выканання копнага права, ці сведкаў. Копныя суды разглядаліся як органы народнага правасуддзя, уяўлялі сабой пошук найбольш рацыянальнай дзейснай сістэмы прававога рэгулявання. Копнае судаводства мела дзе формы: звычайную капу (збіралася зацікаўленымі асобамі ў загадзя вызначаныя тэрміны – найчасцей прымяркоўвалася да рэлігійных свят) для разгляду пераважна грамадзянскіх спраў, межавых спрэчак, дробных крадзяжоў і гвалтоўную “капу” (“гарачую”, збіралася ў выпадках забойства, падпалу, нападу). Копны суд збіраўся звычайна ў пэўных месцах – капавішчах, на майдане ў складзе 10 – 20 суддзяў – копных мужоў і копных старцаў. Копныя суддзі (звычайна, домаўласнікі) мелі роўныя галасы ў прыняцці пастановы. Копнае права не прызнавала саслоўнага падзелу грамадства, характэрнага для феадалізму. Таму ў копным судзе просты селянін і шляхціц часам выступалі як раўнапраўныя суб’екты працэсу. Пастановы копных судоў звычайна абскарджанню не падлягалі і выконваліся адразу, хаця прысутныя ад дзяржаўнай або панскай адміністрацыі (возны або віж) маглі затрымаць выкананне. Рашэнне копнага суда магло быць скасавана і ў выпадку, калі капа адбывалася не на сваім месцы. Аператыўнасць разгляду спраў у копных судах спрыяла вырашэнню спраў паноў, шляхты, асабліва калі яны з’яўляліся істцамі ці зацікаўленымі асобамі. Згодна з копным правам злачынца мог быць адразу пакараны як штрафам ці лёгкім цялесным пакараннем, так і смерцю. Копнае судаводства характарызавала спалучэнне дзейнасці следчага і судовых органаў. Аб гэтым сведчыць неадкладнае збіранне гарачай капы па здзейсненаму злачынству для правядзення вышуку і праследавання (гону следа), а па затрыманні яго – неадкладнага асуджэння. Копнае судаводства даволі цесна спалучала ў сабе нормы крымінальнага і грамадзянскага права, хаця гэта акалічнасць не была дастаткова акрэслена. Узбуджэнне ў ім справы не патрабавала выплаты папярэднай пошліны або выканання складаных папярэдніх дзеянняў. Змест рашэнняў копных судоў засноўваўся не на феадальным заканадаўстве, а на аснове правасвядомасці копных судоў. Абвінавачваны ў копным судзе выступае пераважна не як злачынец, а як шкоднік, абавязаны задаволіць патрабаванні істца (пацярпелага). Менавіта ад яго ініцыятывы залежаў выбар меры пакарання: “прощения” да пакарання смерцю. Ухіленне ад дачы паказанняў, нявыхад на капу разглядаліся як прыкмета саўдзелу ў правапарушэнні. Паказальна і тое, што ад копных мужоў, якія праводзілі следства, патрабавалася прысяга на прадмет таго, што ім нічога не вядома пра злачынцу. Разам з тым нельга не пагадзіцца з думкай: недастаткова выяўлены сацыяльна-класавы антаганізм у старажытных дзяржавах-княствах не дазволіў суду заняць важнае месца ў сістэме ўлады старажытнай Беларусі.
|
