Ақ Орда. Моңғол шапқыншылығынан кейін Қазақстан жерінде пайда болған ең алғашқы (моңғол)

(ХІІІ ғ. – ХV ғ. басы.)

Моңғол шапқыншылығынан кейін Қазақстан жерінде пайда болған ең алғашқы (моңғол) мемлекет Ақ Орда. Территориясы Шығыс Дешті Қыпшақ жері, Сырдария алқабы, Арал маңы. Астанасы Сығанақ;. Ақ Орда Жошы ұлысының территориясында орналасты. Ақ Орда аумағы Жошының балалары Орда Ежен мен Шайбани ханның иелігін қамтыды.

Негізін қалаушы Орда Ежен. Ол Ақ Орданы үйсін руынан шыққан Майқы бидің көмегімен басқарды. Мемлекет басында Орда Еженнің ұрпақтары отырған.

Орда Ежен мұрагерлерінің иелігі ХV ғ. бастап Муин ад-дин Натанзидың еңбегінде «Ақ Орда» деген атау алған.

Ақ Орданың ең алғашқы ханы Сасы-Бұқа. Ақ Орда ХІV ғ. ІІ ширегінде Ерзен ханның; (Ерзен мен Мүбарак хандардың тұсында деген де жауап бар) тұсында Алтын Ордадан біржолата бөліне бастады. Ерзен ханның кезінде Ақ Орданың қалалық мәдениеті дами түсті.

Мүбарак хан 1327-1328 жылдары Сығанақ қаласында өз атынан теңге соқтырды. 1354-1364 ж.ж. Ақ Ордада билік үшін таласта 12 хан қаза тапты. ХІV ғ. 60-70ж.ж. Ұрыс хан билік еткен тұста (1364-1376) Ақ Орда Алтын Ордадан толық тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. Ақ Орданы Ақсақ Темірдің шапқыншылықтарынан қорғаудың барлық ауыртпалығы Ұрыстың (Орыс) мойнына түсті. Түй – Қожаның ұлы Тоқтамыстың Темірге қашып баруы Әмір Темірдің Алтын Орданы басып алмас бұрын Ақ Орданы әлсіретуді көздеген мақсатына табылған себеп болды. Әмір Темірдің Тоқтамысты пайдалану себебі Ақ Орданы да, Алтын Орданы да басып алу болатын. Ақ орданы Ақсақ Темірдің жорықтары әлсіретті. 1376 ж. Ақ Орданың ханы Ұрыс қайтыс болды. Ақ Орда билеушілерінен Тоқтамыс 1374-1375 жылдары Сауран түбінде жеңіліске ұшырады. 1377 жылы Сауран маңында Ақ Орда ханы Темір Мәлік пен Тоқтамыстың арасында шайқас болып, Тоқтамыс тағы да жеңіліске ұшырады. Ал 1379 ж. Тоқтамыс Сығанақ түбінде Темір Мәліктің әскерін жеңіп, Ақ Орданың ханы атанды.

1395 жылы Әмір Темір Ақ Орда тағына Ұрыс ханның тағы бір баласын Қойыршақ оғланды хан етіп қояды.

1423-1428 ж.ж. Ақ Орданың ең соңғы ханы Барақ; билік құрып, оның мақсаты Сырдария бойындағы қалаларды қайтару болды. Барақ хан Әмір Темірдің ұрпағы Ұлықбекті бағындырған Ақ орда ханы.

1428 ж. билікке келген Шайбани ұрпағы Әбілқайыр Ақ Орданы құлатып, Әбілқайыр хандығын құрды. Ақ Орда ыдыраған соң Әбілқайыр хандығы мен Ноғай Ордасы пайда болды.