Коска пры словах і спалучэннях слоў, якія ўдакладняюць або абмяжоўваюць значэнне іншых слоў у сказе1. Коскамі выдзяляюцца акалічнасці, выражаныя словамі і спалучэннямі слоў са значэннем месца, часу, спосабу дзеяння і пад., якія стаяць побач і ўдакладняюць, канкрэтызуюць ці ўзмацняюць сэнс папярэдніх слоў, што маюць больш шырокае значэнне.
Напрыклад: Тут, на высокай і даволі прасторнай пляцоўцы, і знайшло сабе ціхі прыпынак сяло Верхань (Я. Колас). За дваром, на бярозах, была пасека – больш за дзясятак ліпавых вулляў (М. Лупсякоў). Адтуль, недзе з-за ўзгорка, даносіліся невыразныя, як бы прыглушаныя, гукі (К. Крапіва). А было гэта тыдзень таму, у нядзелю, пад вечар (Я. Брыль). Тады браты радком садзяцца, плячо ў плячо (Я. Колас).
2. Калі ж другая акалічнасць мае больш шырокае значэнне, чым папярэдняя, то яна не ўдакладняе, а толькі паясняе папярэднюю і коскамі не выдзяляецца.
Напрыклад: Зусім інакш ішло жыццё ў сасняку за горадам, дзе быў штаб фронту (І. Мележ). Яшчэ зранку на другі дзень па Заборцах панеслася гутарка аб Сцёпку (Я. Колас).
3. Калі другая акалічнасць у адносінах да папярэдняй мае больш вузкае значэнне, але па сэнсе і інтанацыйна не выдзяляецца, то паміж імі коска не ставіцца.
Напрыклад: А там за возерам, як струнка, пралегла роўненька чыгунка (Я. Колас). На балоце паабапал дарогі раслі кусты лазы і алешніку (Я. Колас). Дзялілі лужок найчасцей у нядзелю пад вечар (Я. Брыль).
4. Калі ў сказе стаяць побач адна за адной тры і больш акалічнасці, з якіх наступная ўдакладняе папярэднюю, але апошняя не мае ўдакладняльнага значэння, то пасля яе коска не ставіцца.
Напрыклад: Там, на ўзлессі, на высокім дубе з разгалістай вершалінай было гняздо чорных буслоў (Т. Хадкевіч).
5. У творах мастацкай літаратуры і ў перыядычным друку пры выдзяленні ўдакладняльных акалічнасцей з узмацняльным значэннем часам ужываецца працяжнік.
Напрыклад: Стрэлы чутны толькі недзе далёка – у лесе (Я. Скрыган).
6. Коскамі выдзяляюцца акалічнасці, выражаныя словамі і спалучэннямі слоў, якія ўдакладняюць, падкрэсліваюць значэнне папярэдняга прыметніка, займенніка і інш.
Напрыклад: З яснага, без адзінай хмурынкі, глыбокага неба россыпам зорак свяціў поўны месячык (І. Шамякін). Крыху далей стаяла невялікая, хат на дзесяць, вёсачка (Я. Сіпакоў). Хвалістыя, доўгія, ледзь не ў пояс, валасы... былі незвычайнага, попельнага колеру (Т. Бондар). Тады ён [Алесь] падняў другі, меншы, камень (Г. Далідовіч).
7. Коскамі выдзяляюцца спалучэнні слоў і асобныя словы, якія ўдакладняюць або абмяжоўваюць, выдзяляюць ці ўзмацняюць сэнс папярэдніх ці наступных слоў, далучаючыся да іх непасрэдна або пры дапамозе выразаў у тым ліку, у тым ліку і, апрача (апроч), акрамя, амаль, за выключэннем, галоўным чынам, па прозвішчы (па мянушцы і інш.), гэта значыць, так званы, або, ці (у значэнні ‘гэта значыць’), асабліва, нават, напрыклад, як, у прыватнасці, і ў прыватнасці, і прытым і пад.
Напрыклад: У зямлянцы, апрача камісара і камбрыга, за сталом сядзеў незнаёмы мужчына (У. Карпаў). Усе палешукі, у тым ліку і стараста, пісаць не ўмелі (Я. Колас). А ты, акрамя свайго баяна, і ведаць нічога не хочаш (Т. Хадкевіч). Вада ў Нёмане, нават каля берага, не ідзе, здаецца, а бяжыць (Я. Брыль). Пажылы мужчына, па прозвішчу Хмель, ехаў у млын (Я. Колас). Добра памагае падбел супроць падагры, ці, як цяпер кажуць, адкладання солі (В. Вольскі).
8. Калі спалучэнні слоў з апрача, акрамя і пад. цесна звязаны з паясняльным выказнікам або маюць пры сабе ўзмацняльную часціцу і, то яны звычайна коскамі не выдзяляюцца.
Напрыклад: Акрамя мяне там вучыўся толькі адзін беларус (А. Бажко). Хтосьці пабываў каля рэчкі і апрача нас (Б. Мікуліч). Усе птушкі, і нават непаседлівыя крыклівыя вераб'і, схаваліся ад навальніцы (Я. Маўр).
9. Паміж спалучэннямі слоў са значэннем выдзялення, узмацнення, удакладнення і пад., звязанымі злучнікам і, коска не ставіцца.
Напрыклад: Моладзь, асабліва дзяўчаты і ў тым ліку графіня, уважна слухалі і часамі цяжка ўздыхалі (Я. Колас).
|
