Нығмет Ғабдуллин

(1927-2006)

Қазақтың белгілі жазушысы және әдебиет зерттеуші Нығмет (толық аты – Нығметжан) 1927 жылы 26-желтоқсанда бұрынғы Көкшетау облысының Рузаев ауданында (қазір Солтүстік Қазақстан облысына қарайды) Шұқыркөл аулында туған. Балалық шағы сол ауылда өткен. Сондағы орта мектепті бітіріп (1946), Алматыдағы Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтына оқуға түседі. Оны 1950 жылы аяқтаған Нығмет баспасөз қызметіне ауысады. Әуелі «Лениншіл жас» газетінде, кейін «Жұлдыз», «Қазақ әдебиеті» редакцияларында жауапты жұмыстар атқарған. 1964-1966 жылдары ол «Қазақ әдебиеті» газеті бас редакторының орынбасары, одан соң (1966-1969) бас редактор болып істейді. 1969 жылдан бастап ұстаздық қызметке ауысып, өзі оқыған (кейін Педагогикалық университет болып қайта құрылған) институтта сабақ береді. Әуелде доцент, профессор, 1988-2006 жылдары қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болып істейді. 2006 жылы қайтыс болады.

Нығмет Ғабдуллиннің жазушылық қызметі студент шағынан басталған. 1949 жылы ол «Социалистік Қазақстан» газетінде КазПИ-дің студенті, Кеңестер Одағының Батыры Рақымжан Тоқатаев туралы «Алтын жұлдызды студент» атты очерк жариялайды. Ұлы Отан соғысына қатынасып одан Батыр атанып қайтқан студенттер соғыстан соң КазПИ қабырғасында көп оқыды. Соның бірі – физика-математика факультетінің студенті Р.Тоқатаев болатын. Ол жайлы алғашқы шығармашылық тәжірибесінде-ақ Нығмет суретшілдікке бейімін, адам жаны мен сырын түсініп бейнелеуге талабын таныта білді. Бұдан кейін-ақ ол «Лениншіл жас», «Пионер», «Қазақстан пионері», «Әдебиет және искусство», «Қазақ әдебиеті» сияқты газет-журналдар беттерінде әңгіме-очерктерін жариялай бастады. Алғашқы әңгімелер жинағы 1951 жылы «Менің достарым» деген атпен жарық көрді.

Содан кейінгі дәуірде Нығмет қазақ әдебиетіндегі әңгіме, хикаят сияқты шағын жанрларды дамытуға едәуір үлес қосып, «Алғашқы сапар» (1953), «Жаңа таныстар» (1955), «Құрбылар» (1956), «Гүл» (1959), «Өмір күйі» (1960), «Қызық дәурен» (1963), «Өмір, қымбатсың маған» (1966), «Сарғайған жапырақ» (1970) атты кітаптар жариялайды. «Жігер» (1983) атты роман жазады. «Кейінгі толқын» (1976), «Махаббат жыры» (1998) атты таңдамалы шығармалары басылады.

Нығмет шығармаларының тақырыбы – негізінен жастар өмірі. Ол өз замандастарын – қазіргі дәуірдің жас ұрпағы өкілдерінің ой-арманын, тіршілігін жырлайды. Кейіпкерлеріне тән сезім мен ой байлығы, адалдық пен кішіпейілдік, еңбекшілдік сияқты қасиеттерді жазушы адамның ішкі рухани өміріне үңілу арқылы аша білді. Сонымен бірге олар Нығмет шығармашылығының лирикалық сыпатын да белгілейді. Ол биік адамдық қасиеттерді, сезім тұрақтылығын, қажырлылықты, сыйластықты паш етті. Жазушы кейіпкерлері өмір шындығының шытырман оқиғалары арқылы көрініп, сынап өтеді. Ұлы Отан соғысы кезіндегі қазақ аулының ауыр тіршілігіне төзіп, майдандағы жарына адалдығын танытқан, бейнетқор Күлән, адамдық жаршысы – майдан солдаты Ақжол («Оралу»), қалтқысыз достық пен кіршіксіз махаббат иесі Қалима мен оның ұрыншақ жары Досан («Кестелі орамал»), тың көтерген даланың еңбекқорлары Зейнеп мен Шәмшия («Бозторғай»), жылқышы жігіт Қасен («Айығу») мен тракторшы Алексей Гордненко («Толқын»), қазақ әйелінің парасаттылығын бойына жинаған Қамажай («Қамажай»), т.б. кейіпкерлерінің қай-қайсысының тағдыры да оқырманды бей-жай қалдырмайды, ойына, сезіміне әсер етеді. Нығмет өз кейіпкерлерінің іс-әрекеті, ой-танымы арқылы олар өмір сүрген заман шындығын барлай біледі. «Іздер, белгілер» хикаятында Көкше өңірінің әсем табиғатын суреттей отырып, ол жайлы аңыздарды тірілтеді. Дәурен қарттың естеліктері арқылы өлкенің жаңа тарихын бастаған ерлер жайлы сыр шертеді.

Нығметтің әңгімелері мен хикаяттары («Жаңа таныстар» – 1957, «Өмірдің бұралаң жолдары» – 1967) орыс тіліне аударылған. Жеке шығармалары басқа туысқан халықтар тілдерінде де жарық көрген.

Нығметтің «Жігер» романы да Ұлы Отан соғысы дәуірінің шындығына құрылған. Мұнда «Айнакөл» атты колхоз еңбеккерлерінің сол кездегі ауыр тіршілігі, Отан үшін деген ерлік еңбегі суреттеледі. Мәрия атты келіншек күйеуі Сейтақты майданға аттандырғанда өзі жүкті күйінде қалады. Ол босанған күні күйеуінен қара қағаз келеді. Қатты қайғылы Мәрия қайсарлықпен көтереді. Ешкімнің ырқына көнбей, ел қайғысын жеңілдету үшін колхоз жұмысына қатысады. Сейтақтың інісі Мәжен жараланып, елге оралады. Ол әйелі Сәруардың бір жігітпен жеңіл жүріске түскенін көріп, қатты күйзеледі. Отбасы ыдырайды. Жазушы соғыс апаты адамдар тағдырына қалай әсер етіп, сынға алып жатқанын суреттей отырып, көпшілік халық жігер танытып, сыннан аброймен өткеніне көңіл аударады. Романда адамшылық борышы мен осалдық, ар мен намыс, намыссыздық тартысқа түседі. Жазушы кейіпкерлерін осындай тартыстың легінде, олар бастарынан кешкен психологиялық жайларды суреттей отырып ашады. Роман әдеби сын мен баспасөзде жақсы бағаланады.

Нығметтің қазақтың әдеби сынындағы еңбегі жазушылық өнерімен қатар басталған еді. Ол баспасөз бетінде бірқатар сын мақалалар жариялаған. Бұл саладағы еңбегін ол жоғары мектепке сабақ беруге ауысқаннан кейін едәуір молайтты. Ол «Ғабит Мүсіреповтің драматургиясы» (1964) деген тақырыпты кандидаттық, «Қазіргі қазақ прозасында жаңа адамды бейнелеу проблемалары» (1972) деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорғайды. «Шығарма арқауы – шындық» (1968), «Замандас келбеті» (1972), «Уақыт сыры» (1981), «Ғабит Мүсірепов – драматург» (1982) атты зерттеу кітаптар бастырды.

Нығметтің сын, зерттеу еңбектері қазақ әдебиеттану ғылымының олқы беттерін толтыруға, ғылымының әлі де зерттеп үлгермеген проблемаларын тереңдей қарастыруға арналған. Ол кандидаттық диссертация қорғаған кезде қазақтың атақты драматургы Ғабит Мүсіреповтің бұл саладағы еңбектері арнайы зерттелмеген болатын. Оның жеке пьесалары сахнаға қойылған кезде үзіп-жұлып пікір айтумен шектеліп келгенбіз. Нығмет зерттеуі Ғабиттану туралы ғылымға жаңа беттер қосты. Жазушы пьесаларын талдау арқылы оның шығармашылық өнерінің беттерін толтырды, әдебиет тарихындағы орнын да айқындады. Зерттеу ұлттық әдебиеттің драма жанрындағы ізденістері мен табыстары туралы түйінді ойларды ұсынды.

Ал, Нығмет зерттеген ұлттық әдебиетімізде жаңа адамды зерттеу проблемалары негізінде сол кездің әдебиет туралы ғылымында аса маңызды тақырып саналған ұнамды кейіпкер мәселесі тұрған-ды. Жаңа заман кейіпкері қандай адам, оған қоғамдық шындықтың ықпал-әсері қандай, ол ұлттық әдебиетте, жеке әдеби шығармаларда қалай көрінеді? Нығмет осы проблемаларды кеңінен қарап, жан-жақты талдады. Бүгінгі заман тақырыбына жазылған жүздеген роман, хикаяттарды оқып зерттеді. Сөйтіп одақтық дәрежеде көтеріліп жүрген үлкен проблемаға қазақ әдебиеттану ғылымының ой-пікірін қосты. Оның зерттеуінің докторлық диссертация есебінде бағалануы осыдан.

Қалған кітаптары Нығметтің әдеби-сын мақалаларынан, шағын көлемдегі зерттеу еңбектерінен құрастырылған. Оларда да әдебиет тарихы мен бүгінгі әдебиет жайлы қызықты ойлар мол.

Нығмет орта мектептің 7-сыныбына арналған «Әдебиет оқу кітабын», 11 сыныптың «Қазақ совет әдебиеті» атты оқулықтарын (1987-1991) жазуға қатысты. Соңғысын С.Қирабаев, Р.Бердібаевпен бірге жазысқан. Ол мектеп бағдарламалары мен оқу құралдарын жаңарту, жақсарту жолындағы істерге қолқабысын тигізген ғалымдардың бірі.

Нығметтің шығармашылық еңбегінің бір саласы – оның аудармалары. Э.Хемингуйдің «Шал мен теңіз», М.Шагиянның «Ульяновтар семьясы», Г.Марковтың «Жер құты» (екі том), романдары мен В.Быковтың «Альпі аңызы», «Атар таңға аман жетсе» хикаяттары қазақ тілінде Нығмет аударуымен жарық көрді. Ол А.П.Чеховтың, А.М.Горькийдің, Н.Погодиннің, А.Караваеваның, Б.Полевойдың жекелеген шығармаларын аударып жариялады. Бұл аудармалардың жазушы-ғалымның әдеби шеберлігін жетілдіру мен әдеби істің ішкі сырын жете меңгеруіне көмек болғаны даусыз.