СИФТЕ ГАФ. Урус чIаланни лезги чIалан и словарь, асул гьисабдалди, урус чIал чириз кIанзавай, гьа чIалал ктабар
Урус чIаланни лезги чIалан и словарь, асул гьисабдалди, урус чIал чириз кIанзавай, гьа чIалал ктабар, газетар кIелдай лезгийриз тайинарнавайди я. Амма лезги чIал чириз кIандай ксаривайни идакай менфят къачуз жеда. Урус чIал, Советрин Союздин вири халкьариз хьиз, лезгийризни чIехи урус халкьдин гзаф девлетлу культурадик чеб кутун, политикадин ва культурадин рекьяй мадни вилик фин ва чи социалист Ватандин вири халкьарин арада кIеви дуствал мягькемрун патал герек тир гужлу алат я. Дагъустандин амай вири халкьари хьиз лезгийрини и чIал рикIивай Вири и крари урус чIал чирун регьятардай ва литературада дуьшуьш жедай урус гафарин манайрин вири девлет ачухардай са махсус пособиедихъ гзаф еке ва тадиз бегьемарна кIанзавай игьтияжвал арадал гъизва. И игьтияжвал са кьадар дережада и чна теклифзавай словарди бегьемрун лазим я. Словарь гьар са урус гаф са лезги гафуналди перевод ийизвай словарь туш, переводни переводдихъ галаз гафарин баян гунугни, абурун мана ачухунни квай словарь я. Чеб перевод авун патал лезги чIала чпив барабар манадин гафар авачир (ва я, белки, аватIани, гьеле жагъун тавунвай), са гзаф урус гафарин ва терминрин манаяр ина чна тамам предложенийралли, абурун баян гуналди ачухарзава. Словарь икI туькIуьрун чна ам кIелдай лезгийрин менфят гуьзлемишна ва лезгийрин литературадин чIал вилик финифин дережа гьисабдиз къачуна авур кар я. Лезги чIалахъ кхьинар ва литературадин жигьетдай вилик финин, девлетлу хьунин мумкинвал анжах совет властдин девирда агакьайди малум я. И са кьадар куьруь девирда лезги чIал илимдин рекьелди ахтармишна чирунин ва вилик финин карда еке агалкьунар хьанва. Амма лезги чIалан словарар туькIуьрунин кIвалах гзаф кьулухъ галама, белки, анжах гила башламишнава лугьуз жеда. Чна гузвай и словарь и карда вичин кьадардалди эвелимжи еке кIвалах яз гьисабиз жеда. И словардилай вилик акъатайбур анжах П. К. Услара кхьей лезги чIалан грамматикадихъ галай лезги чIаланни урус чIалан са гъвечIи словарь (2.000 гаф кьван) ва М. Гаджиева школаяр патал туькIуьрай урус чIаланни лезги чIалан гъвечIи словарь (5.000 гаф кьван) я. Лезги чIалан лексикология, яни чIалан гафар ахтармишна чирунин кIвалах и гьалда хьунухьи, гьелбетда, хейлин еке четинвилер арадал гъизва. Вилик акъвазай четинвилер алудун патал чна урус чIалан гафарин мана гунин жуьреба-жуьре къайдайрикай менфят къачун лазим хьана Гьелбетда, сифтени-сифте чун арадал атанвай лезги литературный чIалан ва адан дибдик квай нугъатдин вири гафарин девлетдикай менфят къачуз чалишмиш хьана. И чIавуз чна араб, фарс ва туьрк чIаларай атай гафарикай чеб куьгьне хьанвай гафар ва я гегьеншдиз халкьдин арада чукIун тавунвай гафар ишлемишнач. Чна гьакI жуьреба-жуьре дережада гафарин баян гуникайни менфят къачуна. Месела, урус чIала жуьреба-жуьре гьайванрин, къушарин ва ччиляй экъечIдай затIарин къаншарда чна, лезги чIала чаз абрун тIварар жугъун тавурла, абур вуч затIар ятIа (яни гьайван яни, къуш яни, набатат яни) къалурнава ва я гагь-гагь куьрелди абурун шикил кхьенва. И карди словардикай менфят къачудай касдиз, чи фикирдалди, вичи кIелзавай урус текстда квекай рахазватIа, гьадан гъавурда гьатуниз куьмек гуда. Перевод авун виже текъвербур яз хуьзвай, илимдиз, техникадиз, обществодиз ва политикадиз талукь тир терминрин манаяр чна мадни тамам, яргъи баян гунин рекьелди ачухарзава. Эгер терминдихъ вичин асул манадилай гъейри яшайишда ишлемишдай маса манани аваз хьайитIа, и мана лезги чIалан гафуналди перевод авунва. И словарь туькIуьрунин тегьердикай мадни яргъи, тамам малуматар ва къалурунар ам кIелдай касдиз агъадхъай къвезвай «Словарь туькIуьрнавай тегьердин гьакъиндай» лугьудай статьядай жагъида. Словарь туькIуьрдайла чна менфят къачур асул пособие проф. Д. Н. Ушакован редакциядик кваз акъатай 4 томдикай ибарат тир «Толковый словарь русского языка» («Урус чIалан толковый словарь») я. Адалай гъейри чна мад са бязи маса словаррикайни менфят къачуна.
|
