Мағынасы жайындағы пайымдамасы - дидактиканың негізі

 

Интеллект деген сөзді түрлі мағынада қолдануға болады. Бірінші, қарапайым сөзде, адам жөнінде, парасатты адам жөнінде айтқан кезде колданылады. Екінші, әркім оны өзінше түсініп, мутакаллимдердің үнемі айтысқа түскеңде айтатын мағынасында. Олар былай дейді: «Бұл өзі парасат теріске шығарған кезде айтылады. Интеллект сөзінің үшінші мағынасы Аристотельдің «Дәлелдеме» деген трактатында айтылған. Төртінші мағынасы тағы да сол Аристотельдің «Этика» деген еңбегінің алтыншы кітабында айтылған. Бесінші - «Жан туралы» трактатында. Алтыншысы «Метафизикада» айтылған.

1. Ал еңді қарапайым сөзде қолданылатын, ол өзі парасатты адам дейтін кездегі мағынасына келсек, мұны интеллекция актісі деп түсінеді. Сонымен, қосымша мысал ретінде кейде оны (адамды) парасатты деп атайды, ал кейде оны бұлай атаудан тартынып қалады. Олар былай дейді: «парасаттыға сенім керек», ал олардың пікірінше, сенім дегеніміз қайырымдылық. Олар парасатты деп қайырымды адамды, жақсылыққа асық, жамандықтан қашық адамды айтады.

 

Потенциалды интеллект

Потенциалды интеллект бұл өзі әлдебір жан, жанның бір бөлшегі, жан қабілеттерінің бірі немесе материядан дүниеде бар заттардың парқы мен формасын абстракциялай алатын немесе соған даяр әлде бірдеңе. Материялық емес бұл формалар потенциалды интеллект формаға айналу үшін ғана өздерінің өмір сүруі тәуелді болып отырған субстанциядан абстракцияланады. Солардың субстанцияларынан абстракцияланған формаларына айналған формалар интеллекцияның танып білетін объектілері болып табылады. Бұлардың аты интеллект деген сөзден шыққан, өйткені дүниеде бар заттардың формаларын абстракциялағанда, олардың өздері сол заттардың формаларына айналған. Сөйтіп, потенциалды интеллект дегеніміз формаларды жүзеге асыратын субстанция болып табылады. Егерде сіз әлдебір денелі материяны, мысалы, бір кесек балауыз алсаңыз, оған таңба түсірілсе, түсірілгенде ол таңба оның сырт жағы мен тереңдігін алып жатқан болса, және форма субстанцияны қамтып жатса, қамтығанда субстанция формаға тарап, түгелдей сол формаға айналатын болса және соңда бұл парықта заттардың формаларының қалай пайда болғанын түсінуге жақындайсыз. Өйткені парық форма үшін бейнебір субстанциясы өз бойына сыйдырушы болып табылады, бірақ денелі материядан айырмасы ол форманы өзінің тереңімен емес, тек бір қырынан қабылдайды.

Актуальды интеллект

Егер субстанциядан абстракцияланған интеллекцияның пайымдағыш объектілері осы парықта жүзеге асатын болса, онда бұл объектілері интеллекцияның актуальды объектілеріне айналады. Субстанциядан абстракцияланудан бұрын бұлар интеллекцияның потенциалды объектілері болып еді ғой, ал субстанциясынан айрылып, олар актуальды объектілерге айналды, өйткені сол парықтың формаларында жүзеге асты. Сонымен, бұл парық интеллегенцияның актуальды объектілері арқылы актуальды интеллектіге айналады. Демек, интеллекцияның пайымдалғыш актуальды объектілері мен актуальды интеллект, сайып келгенде, бір нәрсе. Сөйтіп, біздің сөздеріміз тек мынаны ғана: (парық) интеллекцияның пайымдалғыш объектілерінің өзі соның формаларына айналғандығын, өйткені бұл объектілер формамен бара-бар болғанын білдіреді. Демек, актуальды танушы (парық) пен актуальды интеллект және интеллекцияның актуальды зерде жетерлік объектісі - бұлар бір нәрсе.

 

Әрекетшіл интеллект

«Жан туралы» трактатының үшінші кітабында Аристотель айтқан әрекетшіл интеллект дегеніміз ешуақытта да материяда болмаған және онымен мүлдем байланысы жоқ абстракцияланған форма. Бұл интеллект қайсыбір жағынан қарағаңда актуальды интеллект болып табылады және жүре келе дарыған интеллектіге өте жақын. Потенцияда болатын парықты актуальды интеллектіге айналдыратын және интеллекцияның пайымдалғыш потенциалды объектілерін тиісті актуальды объектілерге айналдыратын да осы.

Актуальды интеллектінің потенциальды интеллектіге қатысы күннің көзге, қараңғы уақытта тек потенциалды жанары болатын көзге қатынасы сияқты. Қараңғылық дегеннің өзі әрі потенциядағы мөлдірлік те, әрі сонымен бірге актуальды мөлдір еместік қой; ал мөлдірлік дегеніміз қарама-қарсы тұрған жарық көзінен түскен жарық. Жарық көз жанарында, ауада, сол сияқты бір нәрседе жүзеге асқан кезде, сол кезде көз жарықты қабылдаған бойда ол актуальды көрген жанарға айналады, сондай-ақ түстер де актуальды көрінгіш түстерге айналады. Ол ол ма, біз көздің актуальды көреген болуы жарық пен мөлдірлік көз жанарына актуальды жүзеге асқандықтан емес, көз актуальды мөлдірлікті қабылдап, көздің өзі де көрінетін нәрселердің формаларына ие болды және тек осының нәтижесінде ғана актуальды көргіш болды.

Біз белгіліден белгісізге қарай жүрегін болғаңдықтан, ал өзіндік кемелді болмыс біз үшін белгісіздеу болмыс болғаңдықтан, басқаша ол туралы біліміміз мейлінше мардымсыз болғандықтан, актуальды интеллектіде бар нәрселердің тәртібі осы нәрселер үшін әрекетшіл ингеллектіде белгіленген тәртіпке қарамастан қарсы болуы қажет. Әрекетшіл интеллект дүниеде бар нәрселердің ішінен алдымен ең жетілгендерін таниды, ал материялық формалар әрекетшіл интеллектіде материядан абстракцияланған формалар болып табылады. Мұның себебі олардың бұрын субстанцияда болып, кейін абстракцияланғандығынан емес, олардың әрқашан да осы күйде болып келгендігінен.

Дидактика нысанасының интеллекциялық әрекет әдісі біреу, ол - жинау. Интеллект - жинау әдісімен келетін сапа. Олай болса, Әбу Насыр Әл-Фараби әлемдегі бірінші ұстаз Аристотельдің ғылыми тұжырымына тоқталса, дидактиканың пәлсапалық анықтамасын, рухани шығу тарихын біздер түркі жұртының ғана мақтанышы емес, әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр Әл-Фарабидан іздеуіміз орынды құбылыс. Бірақ, оны дидактика объектісін ерекше зерттеді деп айту қиын.

А.Қасымжанов пен А.Әліновтың (10) танымымен берілген интеллектінің дидактикамен қандай байланысы бар деген табиғи сұрақ туары сөзсіз. Интеллектісі жоқ адам дидакт бола алмайды.

Дидактиканың өдебиеттегі орны оқыту үрдісінде кездеседі. Ал оқыту үрдісіс ұстаздың жеке басының бернелерінің интеллектісі деп қабылдаған жөн.

Сонымен Әбу Насыр Әл-Фараби «интеллект» ұғымына пәлсапалық тұжырым жасап, оның ішінара бөліктерге жіктеліп кету себептерін ашқан. Оған қысқаша интерпретация жасасақ, мынандай түйіндер шығады:

- потенциалды интеллект формаларды жүзеге асыратын субстанция;

- актуальды интеллект - тек осы форма жөнінде актуалды;

- жүре келе дарыған интеллект бірінші материядан бірте-бірте өрлеп, нәрселердің (иерархиясы) аяқталатын шегі бірінші материя және материя болып табылады.

Адамның қатысым құралдардан жиған интеллекциясы.

- Әрекетшіл интеллект - бар нәрселердің ішінен ең жетілгенін танитын қасиет.

Ойымызды қорытсақ, дидактика нысанасы оқытушыдан екі салихалы қасиетті талап етеді:

Қабылдаушы субъектіге жеткізер нысаналарды тақырып, мұрат-мүддесіне, құрылым-жүйесіне, көркемдегіш құрал-әдістеріне жіктеп, оның парқына терең бойлап, бәрін тұтас жүйеде автордың көздеген «дамудың жақын алаңын» дұрыс меңгергеңдікті;

Оқыту үлгісін Ізгілікті піпіінге үйлестіріп, интеллекцияны өзінің интеллектісіне айналдырып, барлық Тұлға-болмысымен, Бітім-пошымымен өн бойынан Нұр сәулесі шашырап тұру;

Міне, осындай қасиеттерді өзіне дағды, машық ретінде ширатқан. Адам жәуанмәрттіктен пайғамбарлық деңгейіне жетеді деген түйіңді біздер сонау ежелгі дәуір заманасының әлемдегі екінші ұстаз Әбу Насыр Әл-Фарабидың ғылыми тұжырымынан аңғардық.