Пайымдаулардың модалъдігі бойынша түрлері

Қ орытындыда қ арапайым пайымдауларды бө лудің тағ ы бір тү рі — модальдігі бойынша бө луді берейік (латында — бейне, амал). Онымен белгілі бір ө мір бейнесі немесе тіршілік ету амалы тү сініледі. Бұ л уақ ытша болса да, екі жақ тың азды-кө пті жақ сы, бейбіт ө зара қ атынастары мү мкін болатын жағ дайларының бірігуі болып табылады.

«Пайымдаулардың модальдігі» логикалық термині «тө сіш» сө зінен туындағ ан, кезкелген пайымдау негізгі нақ ты мазмұ нынан басқ а қ осымша мағ ыналық жұ ктемені қ оса алып жү ретіндігін білдіреді. Ол субъект пен предикат арасындағ ы байланыстың (немесе амалдың), пайымдауда ашылатын ақ параттың объективті сипаты, оғ ан адамның субъективтік қ атынасы, пайымдауда қ орытылғ ан білімнің сипаты мен дә режесі жә не т.б. туралы мә ліметтер жатады.

Қ азақ тілінде пайымдаудың модальдігі кө птеген сө здер арқ ылы беріледі. Мә селен, «мү мкін», «рұ қ сат етілген», «жақ сы», «ық тимал» жә не соғ ан ұ қ сас, оларды терістейтін «мү мкін емес», «рұ қ сат етілмеген» жә не басқ а сө здермен. Олар логикада модальдік операторлар деп аталады.

Модальдіктің мейлінше маң ызды жә не кең тарағ ан тү рлері: алетикалық, деонтикалық, аксиологиялық жә не эпистемикалық;.

Алетикалық немесе ақ иқ ат модальдік (гректе аlеtеjа — ақ иқ ат) ойда бейнеленген нә рселер арасындағ ы, яғ ни, пайымдаудың субъекті мен предикатының арасындағ ы байланыс сипатын кө рсетеді. Онда «мү мкін», «қ ажет», «кездейсоқ» жә не олардың синонимдері модальдік операторлар болады.

Алетикалық модальдік тұ рғ ысынан пайымдау тү рлерін тө мендегідей бө луге болады:

1. Ассерториялық пайымдаулар немесе қ андай да бірдеменің
шынайылығ ының дерегі туралы пайымдау. Мысалы, «Қ азақ стан нарық тық қ атынасқ а ө туде». Мұ ндай пайымдауда модальдік кө рінбейді, тек бірдеменің дерегі тұ рақ талады.

2. Проблемалық пайымдаулар немесе бірдеменің мү мкіндігі туралы пайымдаулар. Мысалы, «Қ азақ стан нарық тық қ атынасқ а ө те алады».

3. Аподиктикалық пайымдаулар немесе бірдеменің қ ажеттілігі
туралы пайымдаулар. Мысалы, «Қ азақ стан қ ажеттілік болғ андық тан нарық тық қ атынасқ а ө теді».

Бұ л тү рлер арасындағ ы айырмашылық салыстырмалы екені тү сінікті. Мү мкіндік қ ажеттілік, қ ажеттілік — кездейсоқ тық жә не т.б. болуғ а қ абілетті.

Деонтикалық немесе нормативті модальдік (гректе — керек, тиіс) тікелей адамдардың іс-ә рекетіне, олардың қ оғ амдағ ы адамгершілік жә не қ ұ қ ық тық тә ртіптері нормаларына қ атысты. Ол «рұ қ сат етіледі», «тыйым салынады», «міндетті» жә не соларғ а ү қ сас операторлармен білдіріледі. Ә леуметтік нормалардың сипатына байланысты деонтикалық модальдік ә р тү рлі болады. Ө йткені кезкелген қ ұ қ ық тық қ атынас «екіжү зді Янус» сияқ ты бір жағ ынан қ андай да бір қ ұ қ ық берсе, ал басқ а жағ ынан соғ ан сә йкес — міндетті жү ктейді. Сондық тан «міндетсіз қ ұ қ ық жоқ, ал қ ұ қ ық сыз міндет жоқ» деп текке айтпайды. Осы қ ағ иданы ескере келе қ ү қ ық тық нормалардың барлық бірігуін екі маң ызды топқ а жіктеуге болады: ө кілетті (немесе тиым салатын) жә не міндеттеуші нормалар деп. Осы жерден деонтикалық модальдіктің негізгі екі тү рі шығ ады:

1. Қ андай да бір қ ұ қ ық тың болуы (не жоқ тығ ы) туралы пайымдау.

Олар «рұ қ сат етілген», «тыйым салынады», «қ ұ қ ық ты» жә не басқ а сө здер кө мегімен қ ұ рылады. Мысалы, «Ә ркімнің ө мір сү руге қ ұ қ ы бар», «Қ азақ станда алуан тү рлі идеологияғ а рұ қ сат бар» (қ ұ қ ық беруші нормалары). Немесе «Кү штеп ең бек еткізуге тиым салынғ ан», «Ешкім бір қ ылмыс ү шін екі рет жазаланбайды», «Ешқ андай идеология мемлекеттік ретінде ұ сынылмайды» (тыйымдаушы қ ү қ ық нормалары). Модальдік сө здің болмауы да мү мкін: «Ең бек ерікті». Қ ұ қ ық тың бар-жоқ тығ ы белгілі формада бейнеленеді: «Заң мен тыйым салынбағ анның бә ріне рү қ сат етілген». Шынында ол қ оғ амдық ө мірдің барлық саласын қ амтитын дамығ ан заң шығ арушы жү йесіне ие, қ ұ қ ық тық мемлекеттің барлығ ын айтып тү р, ө йткені «тыйым салынғ ан аумақ ты» анық кө рсетер еді. Жекелеген азаматтар мен олардың бірігуіне қ арай ғ ана, ол «заң мен рұ қ сатталмағ ан нә рсенің бә ріне тыйым салынғ ан» деген қ ызметтегі тұ лғ алар жә не мемлекеттік органдар ү шін формуламен толық тырылады.

2. Қ андай да бір міндеттің болуы (не жоқ тығ ы) туралы пайыымдау. Олар «міндетті», «тиіс», «қ ажет» жө не т.б. сө здердің кө мегімен қ ұ рылады. Мысалы, «Мемлекеттік органдар кә сіподақ тардың іс-ә рекетіне мейлінше араласуғ а міндетті», «Негізгі жалпы білім міндетті» (қ ұ қ ық міндеттеуші нормалар). Модальдік сө здерсіз: «Жеке меншік қ ұ қ ығ ы заң мен қ орғ алады». Қ ұ қ ық тар мен міндеттер арасында деонтикалық баланс болуы тиіс. Онымен ә р қ ұ қ ық қ а қ андай да міндеттің, ә р міндетке қ андай да қ ұ қ ық тың сейкестігі тү сініледі. Ондай болмағ ан қ арсы жағ дайда қ ұ қ ық тық жү йе тиімсіз болады.

Эпистемикалық немесе танымдық модальдік («білім» деген грек сө зі) білім нанымдылығ ының дә режесі мен сипатын білдіреді. Ол «дә лелденеді», «дә лелденбейді», «бекерленеді» жә не т.б. соғ ан ұ қ сас сө здердің кө мегімен білдіріледі. Осығ ан орай эпистемикалық пайымдаудың да кем дегенде екі тү рін ажыратуғ а болады:

а) сенімге негізделген пайымдау. Мұ нда оның діни немесе діни еместігінің мә ні жоқ. Мысалы, «Алланың бар екендігіне сенемін» немесе «Жақ сы ө мірдің келуі алыс емес, болуы да ық тимал»;

ә) білімге негізделген пайымдау, олардың нанымды немесе проблемалық болуынан тә уелсіз. Мысалы, «Жер бетінде басқ а да ақ ыл-ой иелері бар кө рінеді», «Марста тіршіліктің жоқ екені дә лелденген».

Аксиологиялық немесе қ ұ ндылық модальдік (гректе ахіоз — қ ұ нды) адамның материалдық жә не рухани қ ұ ндылық тарғ а қ атынасын білдіреді. Ол «жақ сы», «жаман», «селқ ос», «енжар», «жоқ» (қ ұ ндылық қ а қ атысты) жә не т.б. сө здермен тіркесіп келеді. Мысалы, «Сабыр тү бі сары алтын», «Сақ тық та қ орлық жоқ», «Доссыз ө мір бос».