У.3. Асноўныя падыходы да вывучэння гісторыі

У сучасных сацыяльна-гуманітарных дысцыплінах вылучаюць два асноўныя падыходы да вывучэння гісторыі:

- лінейныя (стадыльна-паступовыя); сутнасць іх палягае ў поглядзе на гісторыю як адзіны працэс паступовага, узыходзячага развіцця чалавецтва, у адпаведнасці з якім вылучаюцца стадыі ў гісторыі;

- нелінейныя; сутнасць яго ў поглядзе на гісторыю як працэс фарміравання і развіцця некалькіх самастойных грамадскіх супольнасцяў, кожная з якіх мела сваю самастойную гісторыю.

У межах лінейных вылучаюцца наступныя падыходы:

1) Гістарычныя канцэпцыі Асветніцтва (І. Гердэр, М.Ж. Кандарсэ, Л. Морган і інш.). У іх гісторыя чалавецтва падзяляецца на тры стадыі:

- дзікасць (перыяд панавання прывойваючай гаспадаркі і родавай абшчыны);

- варварства (перыяд пераходу ад родавага да класавага грамадства, узнікнення вытворчай гаспадаркі ў выглядзе земляробства і жывёлагадоўлі, рамяства, пачаткаў гандлю, сацыяльнай няроўнасці);

- цывілізацыя (перыяд, для якога характэрна фарміраванне сацыяльна-класавай структуры грамадства, дзяржаўнасці, гарадской гаспадаркі і культуры, пісьмовасці).

Штуршком да пераходу грамадства ад адной стадыі да другой абвяшчаюцца распаўсюджанне ведаў аб прыродзе і грамадстве.

2) Фармацыйны падыход распрацаваны ў межах марксізму (К. Маркс, Ф. Энгельс і інш.). У аснове яго знаходзіцца матэрыялістычнае тлумачэнне гісторыі, у адпаведнасці з якім галоўнай сферай грамадскага жыцця абвяшчаецца матэрыяльная вытворчасць. Фармацыя – гэта ўстойлівы тып грамадства, у аснове якога знаходзіцца пэўны спосаб вытворчасці. Спосаб вытворчасці, які ўключае ў сябе прадукцыйныя сілы (прадметы, сродкі працы і працоўная сіла) і адпавядаючыя ім вытворчыя адносіны (адносіны паміж людзьмі ў працэсе вытворчасці, абмену, размеркавання і спажывання прадуктаў) абвяшчаюцца базісам грамадства, які вызначае яго спецыфіку. Надбудова (сферы палітыкі, культуры, рэлігіі і г.д.) абвяшчаецца залежнай ад базісу. Усё чалавецтва праходзіць праз некалькі сацыяльна–эканамічных фармацый, якія вылучаюцца на аснове пануючых у пэўным грамадтве вытворчых адносін і правоў уласнасці на сродкі вытворчасці (першабытнаабшчынная, рабаўладальніцкая, феадальная, капіталістычная, а затым пасля пралетарскай рэвалюцыі павінна была прыйсці сацыялістычная-камуністычная). Крыніцай пераходу ад адной фармацыі да другой з’яўляюцца ўнутраныя супярэчнасці ў паміж прадукцыйнымі сіламі, якія пастаянна развіваюцца, і вытворчымі адносінамі, што з’яўляюцца стабільным элементам ў кожнай фармацыі. У перыяды найбольшага абвастрэння эканамічных супярэчнасцяў у грамадстве актывізуецца барацьба паміж сацыяльнымі класамі, якая прыводзіць да сацыяльных рэвалюцый, што становяцца непасрэдным штуршком змены фармацый.

Да моцных бакоў фармацыйнага падыходу трэба аднесці тое, што ён упершыню ў гісторыі сацыяльна-філасофскіх канцэпцый пераадолеў ідэалістычную метадалогію, сцвердзіў агульнасць чалавечай гісторыі, непазбежнасць агульнасусветнага прагрэсу. Але гэты падыход:

а) перабольшваў ролю эканомікі і неадаацэньваў значэнне іншых сфер грамадскага жыцця;

б) абсалютызаваў фактар адзінства чалавечай гісторыі (тыпы фармацый вылучаліся пераважна на аснове аналізу еўрапейскай гісторыі, у той час як на іншых кантынентах вылучэнне падобных тыпаў уяўляецца складаным;

в) абсалютызаваў класавую барацьбу як фактар сацыяльнай дынамікі;

г) галоўную ролю ў аналізе фармацый надаваў аб’ектыўным фактарам і недаацэньваў значэнне суб’ектыўных фактараў.

3) Канцэпцыі тэхналагічнага дэтэрмінізму (Д. Бел, Э. Тофлер і г.д.). У межах дадзенага падыходу вылучаюцца стадыі гістарычнага развіцця ў залежнасці ад панавання на пэўным этапе тых ці іншых тыпаў тэхналогій. У адпаведнасці з гэтым вылучаюць, як правіла, тры тыпы грамадства: аграрнае (даіндустрыяльнае), індустрыяльнае, постіндустрыяльнае.

Аграрнае (даіндустрыяльнае) грамадства характарызуюць:

- вядучая роля сельскай гаспадаркі ў эканоміцы;

- перавага натуральнай гаспадаркі;

- непасрэдны прымус як галоўны сродак ажыццяўлення сацыяльнай улады;

- наяўнасць саслоўнай іерархіі;

- панаванне аўтарытэтаў і традыцый у якасці галоўнага рэгулятара міжасабістых і грамадскіх адносін;

- павольнае развіццё тэхнічнага прагрэсу і яго другасная роля ў працэсах сацыяльнай дынамікі.

Індустрыяльнае грамадства мае наступныя характарыстыкі:

- вядучая роля прамысловасці ў структуры эканомікі;

- прыярытэт таварна-грашовых адносін;

- пераўтварэнне капітала ў асноўны інструмент ажыццяўлення сацыяльнай улады;

- фарміраванне нацый і нацыянальных дзяржаў;

- узнікненне дэмакратычных палітычных інстытутаў;

- пераўтварэнне права ў асноўны рэгулятар грамадскіх адносін;

- урбанізацыя;

- пераўтварэнне навукова-тэхнічнага прагрэсу ў асноўны фактар развіцця грамадства.

Постіндустрыяльнае грамадства характарызуецца наступнымі рысамі:

- пераўтварэнне навуковых ведаў і інфармацыі ў галоўную крыніцу развіцця эканомікі і важнейшы вытворчы рэсурс;

- пераўтварэнне сферы паслуг у вядучую галіну эканомікі;

- стварэнне інтэлектуалізаванай тэхнікі (аўтаматыка, кампутарныя тэхналогіі);

- развіццё сацыяльнай мабільнасці, павелічэнне значэння ў сацыяльнай структуры тэхнічных спецыялістаў;

- глабалізацыя ў розных сферах грамадскага жыцця.

Нелінейныя падыходы ўвасабляе, галоўным чынам, цывілізацыйны падыход.

Цывілізацыйны падыход фарміруецца ў еўрапейскай сацыяльна-гуманітарнай думцы ў 19-20 стст. (М. Данілеўскі, А. Тойнбі, О. Шпенглер). У ім у якасці асноўнай адзінкі сацыяльнага быцця вылучаецца цывілізацыя. Цывілізацыя – гэта ўстойлівая культурна-гістарычная супольнасць людзей, якая адрозніваецца агульнасцю эканамічнага, сацыяльнага, палітычнага, духоўнага жыцця, наяўнасцю агульных геаграфічных межаў. Розныя даследчыкі налічваюць ад 8 да 21 цывілізацыі. Да гэтага часу адсутнічаюць адзіныя крытэрыі вылучэння цывілізацый. У аснову аналізу звычайна ставяцца рысы культуры, а эканамічныя і палітычныя асаблівасці прасочваюцца не толькі колькасна, але і змястоўна. Даследчыкі на прыкладзе жыцця культур адрозніваюць агульныя стадыі, якія праходзяць цывілізацыі: нараджэнне, росквіт, заняпад ці вясна, лета, восень, зіма.

Прадстаўнікі дадзенага падыходу вылучаюць, як правіла, два асноўныя тыпы цывілізацый:

Усходні, для якога характэрныя:

- традыцыяналізм;

- вялікі ўплыў рэлігіі на грамадскае жыццё;

- вызначальная роля дзяржаўных інстытутаў у розных сферах жыцця грамадства;

- калектывізм;

- перавага практычных ведаў над тэарэтычнымі.

Заходні, для якога характэрныя:

- рацыянальнасць, арыентаваная на змяненне свету і чалавека ў адпавведнасці з чалавечымі патрэбамі і інтарэсамі;

- спалучэнне інтарэсаў дзяржавы і асобы ў развіцці грамадства;

- панаванне прыватнай уласнасці;

- індывідуалізм;

- арыентацыя на прагрэс грамадства;

- спалучэнне тэарэтычных і практычных ведаў ў форме навукі.