Ыпшақ хандығы

(ХІ ғ. бас кезі – ХІІІ ғ. басы)

Ø Қоныстанған жерлері және этникалық құрамы

1. Қыпшақ тайпаларының тарихы тығыз байланысты: Қимақ тайпаларымен.
2. ХІ ғасырда жаңа құрылған Қыпшақ хандығының; қолына толығымен көшкен қағанат жері: Қимақ;.
3. ХІ ғасырда қыпшақтардың алып жатқан жері: шығыста Алтай мен Ертістен басталып, батысында Еділ мен Оңтүстік Оралға дейінгі жер.

v солтүстігінде Құланды даласынан оңтүстігінде Балқаш көлі мен Жоңғар Алатауына дейінгі кең-байтақ аймақ.

1. Дешті-Қыпшақ («Қыпшақтар даласы») аумағының қамтыған жерлері: Алтайдан Еділге дейінгі аралық; (ХІ ғасырдың екінші ширегі).

? Қыпшақтардың тарихи қалыптасқан көшу бағыттары туралы жазған араб географы әл-Омари (XIV ғ.).

1. Қыштардың этникалық құрамы құрыла бастаған кезең: VII-VIII ғасырлар.
2. Қыпшақтардың этникалық бірлестігі екі бөліктен тұрды:

1. Батыс бірлестік à 11 тайпа: елбөрілі*, тоқсоба («9 тайпалы»), йетиоба («7 тайпа»), дурут («төрт тайпа»), т.б.

2. Шығыс бірлестік à 16 тайпа: 8 негізгі тайпа, 8 ұсақ тайпалық бөлімшелер.

1. Қыпшақ тайпаларының ішіндегі ең беделдісі: бөрілер.

v Қыпшақ хандары осы тайпадан шығып отырған.

1. Шығыс және Батыс қыпшақ бірлестіктерінің шартты шекарасы Еділ (Волга).
2. Қыпшақ бiрлестiгiне енген ХII ғасырда Арал маңын жайлаған тайпалар Қаңлы, қарлұқ, жікіл.
3. «Қаңлылар қыпшақша сөйлейді екен» - деп айтқан саяхатшы: Плано Карпини [2].
4. Қыпшақ халқының қалыптасуына үлкен нұқсан келтірген: монғол шапқыншылығы.

 

Ø Қоғамдық құрылысы

• Қыпшақ хандығының қоғамдық құрылысы тікелей Қимақ қағанатының; қоғамдық құрылысының жалғасы болды.

1. Хандық биліктің берілу жүйесі: мұрагерлік.
2. Қыпшақтарда хандар әулетінің тайпасы елбөрілі екенін айтқан тарихшы: Жүзжани.
3. Хандық биліктің орталығы – орда.
4. Қыпшақ хандығындағы ақсүйек шонжарлардың аталуы: тархандар, басқақтар, бектер.

v Феодал-шонжарлардың баю жолындағы біршама табысы тұтқындарды Орта Азияның базарына сатудан түсетін еді.

1. Махмуд Қашғари қыпшақ тілінде «ялангук» деп құлды атаған.
2. Қыпшақ хандығы әскери басқару жүйесі бойынша бөлінді: Оң; және сол қанатқа.

v Оң қанаттың;* ордасы Сарайшық; (Жайық бойында).

v Сол қанаттың; ордасы Сығанақ; (Сырдария бойында).

 

Ø Қыпшақ хандығының саяси жағдайы

1. ХІ ғасырдан бастап Қазақстанның Жетісудан басқа жерлерінің барлығына ие болған: Қыпшақтар.
2. ХІ ғасырдың басында қыпшақтардың Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларға, Орта Азияның базарына, Орыс елінің оңтүстік аудандарына шығуына бөгет болған ел: Оғыз мемлекеті.
3. XII ғасырдан бастап қыпшақтар билік жүргізген өңір: Арал маңы.
4. Орыс деректеріндегі қыпшақтардың атауы: «половшылар» - «далалықтар».
5. Дунай бойына жайғасқан қыпшақтарға венглердің берген атауы: «кундар» немесе «командар».
6. Отырар, Сығанақ;, Арал аумағы үшін қыпшақтар ұзақ жылдар бойы соғысқан ел: Хорезм.
7. Қыпшақтардың қол астындағы оғыздардың жеріне бірнеше рет шабуыл жасаған Хорезм шахы: Атсыз (1127 – 1156 ж.).

v 1133 жылы ол Дешті Қыпшаққа еніп, қыпшақтарды жеңді. Осы жеңілістен кейін қыпшақтар екіге бөлініп, әлсірей бастаған.

1. Қыпшақ мемлекетінің хандары: Алып-Дерек (Отырар), Қадыр-Буке (Сығанақ).
2. 1195 жылы Сығанақты басқарып отырған қыпшақ ханы: Қадыр-Буке.

v Хорезм билеушілері Текеш [3] пен ІІ Мұхаммед [4] қыпшақ ханы Буке хан мен оның жиені Алып – Деректің; арасындағы билік үшін таласты пайдаланып, Сығанақты басып алуды ойластырды.

1. Монғол шапқыншылығы қарсаңында Сырдария бойындағы қалаларға иелік ету үшін күресті: Қыпшақтар мен хорезмдіктер.
2. Қыпшақтар мен Хорезм елі арасындағы билік үшін шайқас біржола тынды: Монғолдар екі елді жаулап алғаннан кейін.

 

Ø Шаруашылығы

1. Қыпшақтар негізі шаруашылығы: мал шаруашылығы.

? Ибн Баттута: «Қыпшақтардың жер жағдайы мал өсіруге өте қолайлы, мал жейтін шөптің жұғымдылығы сондай, олар малға арпа сияқты жем бермейді. Ал малдың көпшілігі соншалықты, ондай мал ешбір елде жоқ шығар...Қыпшақтар сиыр малын да өсіреді» деп жазған.

? Қыпшақтардың арба үстіне тігілген үйлерін 10 немесе 22 өгіз тартқандығын өз көздерімен көргендігін жазған, ХІІІ ғ. орта кезінде Қазақстанда болған П. Карпини мен В. Рубрук.

1. Байлықтың негізгі көрсеткіші – жылқы саны.

v Қыпшақ жылқылары халықаралық саудада жоғары бағаланған. Ауған, Иран, Египет, Үндістанда қыпшақ жылқылары 100 динардан 500 динарға дейін сатылған.

1. Өзінің жазбаларында қыпшақтардың тары мен күрішті өсіргендігін, аңды садақпен аулағандығын жазған еврей саяхатшысы: Петахья [5].
2. Қыпшақтар туралы дерек қалдырды: Әл-Омари (XIV ғ.).

v «Қыпшақтар аздап бидай, арпа өсіреді, көп өсіретіні – тары, ал тамақтарының негізгі түрі тарыдан жасалады» дейді.