Айырбас шарты Айырбас шартының ұғымы. Айырбас шарты бойынша тараптардың əрқайсысы шаруашылық жүргiзудi, оралымды басқаруды басқа тараптың меншiгiне бiр тауарды екiншiсiне айырбасқа беруге мiндеттенедi (бұл ҚР АК 501 бабының тұжырымдамасы). Түсiнiктiлеу айтатын болсақ, айырбас шарты бойынша бiр тарап өз тауарын өзге (екiншi) тараптың тауарына айырбастайды. Тараптардың əрқайсысы бiр бiрiне тауарды меншiкке, шаруашылық жүргiзуге, оралымды басқаруға беруге мiндеттенедi. Айырбас шарты Рим құқығында шарт нысаны ретiнде сатып алусату шартынан бұрын қалыптасқан. Жеке құқықтық қатынастарды құқықтық реттеу Римде сияқты жоғары дəрежеде болмаған қоғамдарда айырбас қатынастары материалдық игiлiктердi бөлудiң объективтi ең басты нысаны болды. Одақ кезiндегi (кеңес одағы) кезiндегi азаматтық құқықта социалистiк ұйымдардың қатысуымен айырбас шарттары өте шектеулi қолданылды. ҚРда қаржынесие жүйесiнiң құлдыраған кезде заңды тұлғалардың қатысуымен жасалған айырбас шарты, шарттық қатынастардың негiзгi нысандарының бiрi болды. Əсiресе, бұл 1993 ҚР ұлттық валютасы енгiзiлгенге дейiн айқын сезiлдi. Өз кезегiнде бартерлiк (айырбас) қатынастар қаржы қатынасына керi əсерiн тигiздi. Сондықтан, бартерлiк шарттарға тиым салынатын болды. Қазiргi кезде ҚР АК қабылдауына байланысты мұндай шектеулер қойылуы мүмкiн емес, өтйкенi заңды тұлғаларға, негiзiнен жеке меншiктегiлерге тиiстi əрекет қабiлеттiгiне сəйкес қандай да болсын құқыққа сəйкес қатынастарға кiруiне болады. Бiрақ та, сол субъектiлер құқықтарын терiс мақсаттарда пайдалана алмайды. Мысалы, егер кəсiпкерлер өздерiнiң iскерлiк белсендiлiгiн жасыру мақсатымен жаппай заттай айырбасқа көшсе, онда бұл заң шығарушы тарапынан терiс бағалануы тиiс. Айырбас шарты өзiнiң заңды табиғатына сəйкесконсенсуалды, өзара жəне өтеулi (ақылы) шарт болып табылады. Айырбас қатынастары тек тауарларды басқа бiр тауар айырбастағанда емес, сонымен бiрге тауарларды белгiлi бiр қызмет, жұмысқа (оның нəтижесiнде) айырбастағанда орын алады, əсiресе егер бiр тарап екiншi тарап одан белгiлi затты жасау үшiн материалын артығымен беретiн болса. Зат қызметке, жұмысқа айырбасталса, онда мердiгерлiк қатынастарын, ақылы қызмет көрсету бойынша қатынастардың құқықтық реттелуiнiң ерекшелiгiн, туындайтын мiндеттемелердiң мəнiсiн ескеру керек болады. Айырбас қатынастарына – бiр тауар мен екiншiсiн айырбастағанда, олардың құны бiрбiрiне сəйкес келмеуiне байланысты тараптардың бiрi қосымша ақшалай өтемақы беретiн жағдайларда жатады. Егер шартта немесе заңнамада өзгеше көзделмесе айырбас шарты сатып алусату шартының ережесiне сəйкес жүргiзiледi. Сондықтан, бұл мəмiленiң нысанына, оны мемлекеттiк тiркеу бойынша талаптар сатып алусату шарты бойынша қойылатын талаптарға тең болып келедi.
Айырбас шартының элементтерi. Шарттың тараптары болып азаматтар, заңды тұлғалар танылады. Айырбас шартының ерекшелiгi, мемлекет жəне əкiмшiлiкаумақтық бөлiнiстердiң осы шарттары жасасу мүмкiншiлiгi өте төмен болып келедi. Бiрақ, аталған көзқарас дауылы болып көрiнгенмен айырбас қатынастарында мемлекеттiң қатысу мүмкiндiгiне көңiл аудару қажет. Бұл жерде мəселе азаматтардың меншiгiндегi тұрғын үйлердi, жер учаскелерiн мемлекет қажеттiлiгiне алу жағдайына қатысты көтерiледi. Тұрғын үй аталған жағдайғабайланысты алынатын болса, меншiк иесiнiң таңдауына сəйкес, оған жабдықталған тұрғын үй берiледi немесе тұрғын үйдiң нарықтық бағасына сəйкес өтемақы төленедi ҚР “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңының 15бабы). Мемлекет алдымен азаматтың тұрғын үйiне меншiк құқығына иеленедi, сонан соң оған өз қарауы бойынша билiк етедi. Бiз көрiп отырғанымыз тұрғын үй иелерiнен таңдау мүмкiншiлiгi берiледi, олар айырбас жасаймыз десе жасайды, жасамаймыз (өтемақы аламыз) десе жасамайды. Содан соң, олар айырбас жағдайларын анықтаса алады, тұрғын үй қандай болатыны, қай жерде болатыны туралы. Айырбас қатынастарына мемлекеттiк ұйымдар, қазыналық кəсiпорындардың, мемлекеттiк мекемелердiң қатысуына олардың балансында тұрған мүлiкке шаруашылық жүргiзу, оралымды басқару құқығы көлемiнде шектеу қойылған. Айырбас шартының бағасы тараптардың əрқайсысы беретiн мүлiктiң құнымен анықталады. Жалпы ерекше сəйкес, айырбасталатын мүлiктiң құны тең деп танылады. Айырбасталатын мүлiктiң (заттардың) құнының айқын теңсiздiгi орын алса ғана теңсiз айырбас туралы айтуға болады. Мəмiле нотариатты рəсiмделетiн болса, онда бұл жағдай нотариатта мəмiленiң жарамдылығы жөнiнде белгiлi бiр күдiк тудыруы қажет. Заттар бағасының бiрбiрiнен елеулi айырмашылығы болса, парасат ойға негiзделсек, осыған қатысты келiспеушiлiктi құқығы бұзылатын тарап айту керек екенiн танимыз. Ал, айырбасталатын мүлiктiң бағасының айырмашылығы аз болса, заттардың құнының теңдiгi туралы презумпцияны қолдану керек (ҚР АК 502бап 1тармақ). Айырбас шарты бойынша бағасы ақшалай көрсетiлмеуi мүмкiн
