З гісторыі беларускай лексікаграфіі

Тлумачэнне слоў шляхам перакладу іх на іншую мову пачалося яшчэ ў старажытны перыяд. Незразумелыя словы, галоўным чынам, стараславянскія ці грэцкія, тлумачыліся непасрэдна ў тэксце (на палях). Такія тлумачэнні называліся глосамі (ад грэц. glōssa – мова, гаворка).

Францыск Скарына ў перакладзенай ім «Бібліі» і «Малой падарож­най кніжыцы» тлумачыў незразумелыя словы адпаведнымі словамі старажытнай беларускай мовы. Усяго ён растлумачыў каля 200 слоў.

Першым двухмоўным слоўнікам быў «Лексісъ» Лаўрэнція Зізанія, выда­дзены ў 1596 г. У ім царкоўнаславянскія словы (каля 2000) тлума­чыліся адпа­вед­нымі сінонімамі тагачаснай беларускай мовы. Дасягнен­нем старажытнай беларускай лексікаграфіі стаў «Лексиконъ славено­роский» Памвы Бярынды (1627), выдадзены ў Кіеве. Рэестравая частка слоўніка ахоплівае ў першым выданні больш за 4000 царкоўна­славянскіх слоў, якія тлумачацца адным ці некалькімі сінонімамі бела­рускай і ўкраінскай моў. У 1653 годзе гэты слоўнік перавыдадзены ў Куцейне пад Оршай і змяшчаў ужо каля 7000 слоў.

Перакладныя слоўнікі ствараліся ў ХІХ і ў пачатку ХХ ст., але яны засталіся неапублікаванымі. У рукапісах захаваліся «Словарь белорус­ского наречия» П. Шпілеўскага (1845), «Собрание белорусских слов по алфавиту» І. Насовіча (1850), «Опыт словаря белорусского наречия» Я. Ра­манава (1876), «Кароткі беларуска-рускі слоўнік» А. Сержпутоў­скага і некаторыя іншыя.

У гэты перыяд ствараліся і першыя тлумачальныя слоўнікі. Сярод іх вызначаецца праца І. Насовіча «Словарь белорусского наречия» (1870). У слоў­ніку тлумачыцца больш за 30 тысяч слоў. Ён адлюстроў­вае беларускую на­родную лексіку 50–60-х гг. ХІХ ст. Крыніцы слоўніка – уласныя запісы аўтара з жывой мовы, зробленыя ў Магілёўскай, Мін­скай, Гродзенскай, Вілен­скай губернях, фальклорныя творы, перыя­дычны друк, апублікаваныя падборкі слоў.

Пасля 1917 г. выданне двухмоўных слоўнікаў стала неабходным. Пер­шым паслярэвалюцыйным слоўнікам быў «Руска-беларускі слоў­нік» Мак­сіма і Гаўрылы Гарэцкіх (1918). У 1919 г. выйшаў другі слоўнік М. Гарэцкага – «Невялічкі беларуска-маскоўскі слоўнік». Гэтыя працы былі першай спробай апісання лексікі сучаснай беларускай літаратурнай мовы. У 1924 г. у Коўне быў надрукаваны «Расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік» В. Ластоўскага, цікавы тым, што сумяшчае перакладны і тлумачальны слоўнікі.

У 20-я гады ХХ ст. пачалі стварацца нарматыўныя слоўнікі бела­ру­скай мовы. Адным з першых такіх слоўнікаў быў «Практычны расійска-беларускі слоўнік» М. Байкова і М. Гарэцкага (1924). У 1925 г. выйшаў «Беларуска-расійскі слоўнік» М. Байкова і С. Некрашэвіча. Вялікую ролю ў нармалізацыі беларускай літаратурнай мовы 20-30-х гг. ХХ ст. адыграў «Расійска-беларускі слоўнік» С. Некрашэвіча і М. Байкова.

Пытанні і заданні:

1. Як вы разумееце тэрмін «лексікаграфія»?

2. Што такое слоўнікавы артыкул? Якую будову ён мае?

3. Па якіх прыметах слоўнікі падзяляюцца на энцыклапедычныя і лінгвістычныя?

4. Чым адрозніваюцца універсальныя і галіновыя энцыклапедыі?

5. Якія існуюць віды лінгвістычных слоўнікаў?

6. Назавіце асноўныя пісьмовыя лексікаграфічныя крыніцы бела­рускай мовы, вядомыя з яе гісторыі.

Тэст «Лексікалогія. Тэрміналогія. Лексікаграфія»

1. Адзначце, як называецца сукупнасць слоў пэўнай мовы:

1) лексікалогія, 2) лексікаграфія, 3) лексіка.

2. Адзначце, які раздзел мовазнаўства вывучае слоўнікавы склад мовы:

1) лексіка, 2) лексікалогія, 3) лексікаграфія.

3. Адзначце, як называюцца словы, што ўжываюцца ў гутарковай мо­ве людзей, аб’яднаных сумесным заняткам, агульнымі інтарэсамі.

1) тэрміны, 2) прафесіяналізмы, 3) дыялектызмы,

4) жарганізмы, 5) варварызмы.

4. Адзначце, як называюцца словы і спалучэнні слоў, што выкары­стоў­ваюцца пераважна колам людзей пэўнай галіны ведаў, прафесіі, спецыяльнасці:

1) спецыяльныя словы, 2) прафесійныя словы,

3) дыялектныя словы, 4) жаргонныя словы.

5. Адзначце асаблівасці, уласцівыя тэрмінам:

1) адназначнасць, 2) наяўнасць экспрэсіі, 3) сістэмнасць,

4) наяўнасць дэфініцыі, 5) ацэначнасць.

6. Адзначце, якіх тэрмінаў не бывае:

1) тэрміны-назоўнікі, 2) тэрміны-словазлучэнні,

3) тэрміны-сказы, 4) тэрміны-абрэвіятуры.

7. Адзначце, якім спосабам утвораны тэрміны педагагічная запушчанасць, лёгкая атлетыка, закон Фарадэя:

1) лексіка-семантычны, 2) словаскладанне, 3) марфемны,

4) сінтаксічны, 5) запазычванне.

8. Адзначце, што такое тэрміналагізацыя:

1) спосаб утварэння тэрмінаў, пры якім слова, што існавала ў літаратурнай мове набывае тэрміналагічнае значэнне,

2) пераход тэрмінаў з адной тэрмінасістэмы ў другую,

3) страта тэрмінам свайго спецыяльнага значэння.

9. Адзначце, у слоўніках якога тыпу тлумачацца рэаліі і паняцці:

1) тлумачальны, 2) энцыклапедыя,

3) перакладны, 4) арфаграфічны.

10. Адзначце, з чаго складаецца слоўнікавы артыкул у тэрміналагічным слоўніку:

1) рэестравае слова, 2) граматычныя паметы,

3) дэфініцыя, 4) стылёвыя паметы,

5) этымалагічная даведка.