Стылі літаратурнай мовыУ выніку функцыянавання літаратурнай мовы ў розных сферах чалавечай дзейнасці выпрацоўваюцца адпаведныя функцыянальна-стылістычныя разнавіднасці мовы, функцыянальныя стылі, кожны з якіх адрозніваецца пэўнымі асаблівасцямі адбору і арганізацыі сродкаў выказвання. Слова стыль (ад лац. stуlоs – завостраная палачка для пісьма) мае шмат значэнняў: 1) Сукупнасць прыкмет, якія характарызуюць мастацтва пэўнага часу і напрамку з боку ідэйнага зместу і мастацкай формы (гатычны стыль); 2) Моўныя сродкі, характэрныя для якога-небудзь пісьменніка або літаратурнага твора, жанру, напрамку; сукупнасць прыёмаў выкарыстання такіх сродкаў (стыль Коласа); 3) Метад, характар якой-небудзь работы дзейнасці (стыль «брас»); 4) Разм. Манера паводзіць сябе, гаварыць, дзякаваць і падобнае (модны стыль адзення). Можна гаварыць аб стылі мовы кожнага чалавека, бо ў маўленні выяўляецца яго культурны ўзровень, яго валоданне мовай, яе сродкамі ў залежнасці ад умоў, мэт маўлення. У мовазнаўстве стыль – гэта разнавіднасць маўлення, якая адрозніваецца сістэмай моўных сродкаў пры абслугоўванні пэўнай сферы чалавечай дзейнасці (навуковай, адміністрацыйна-справавой, публіцыстычнай, грамадска-палітычнай, мастацкай, бытавой і г. д.). На выбар моўных сродкаў уплываюць так званыя камунікаўтыўна-функцыянальныя фактары: змест зносін, форма зносін (вусная ці пісьмовая, дыялог ці маналог), мэты і задачы выказвання, сацыяльная сфера зносін (побытавая, навуковая, афіцыйная, публіцыстычная, мастацкая) ды інш. У залежнасці ад паказаных фактараў і сферы выкарыстання мовы звычайна выдзяляюць пяць стыляў маўлення: навуковы, афіцыйна-справавы, публіцыстычны, стыль мастацкай літаратуры (мастацкі) і размоўны (гутарковы). У апошні час вылучаюць і канфесійны – стыль рэлігійнай літаратуры і набажэнства. Стыль мастацкай літаратуры або мастацкі, у адрозненне ад астатніх, вызначаецца ўжываннем у якасці вобразна-выяўленчых сродкаў элементаў усіх названых стыляў. Усе стылі размяжоўваюцца на кніжныя і размоўны. Схематычна іх можна паказаць наступным чынам:
Гэты падзел даволі ўмоўны, бо і кніжныя стылі могуць выкарыстоўвацца ў вуснай форме зносін. У сучаснай беларускай мове сістэма стыляў валодае надзвычайнай гнуткасцю, што дазваляе ёй абслугоўваць разнастайныя патрэбы грамадства. Гэтаму садзейнічае пастаяннае міжстылявое ўзаемадзеянне і ўзаемапранікненне; узнікненне новых адгалінаванняў унутры стыляў; рухомасць жанраў. Ва ўсіх стылях беларускай мовы вылучаюцца падстылі (гл. табліцу), размежаванне якіх заснавана на дадатковых, спецыфічных для кожнага стылю фактарах. Для ўсіх стыляў характэрна наяўнасць агульнага кампанента – стылістычна нейтральных моўных срокаў – і спецыфічных сродкаў выражэння. У кожным стылі, як зазначалася, ёсць частка слоў, якія могуць выкарыстоўвацца ў любым стылі. Гэта нейтральная (міжстылёвая) лексіка: дом, нож, стол, галава, раніца, навальніца, беларускі, ветлівы, паважаць, рабіць. Да міжстылёвай лексікі адносяцца ўсе лічэбнікі, значная частка займеннікаў, большасць прыназоўнікаў, злучнікаў, часціц ды інш. Такія словы ў слоўніках не пазначаны спецыяльнымі паметамі.
Стылістычна афарбаванай з’яўляецца лексіка, якая не толькі называе прадметы, з’явы, падзеі, але адначасова выражае дадатковыя эмацыянальна-экспрэсіўныя адценні. Такія словы звычайна абмежаваныя пэўным стылем мовы і ў слоўніках адзначаюцца адпаведнымі стылістычнымі паметамі. Сярод стылістычна афарбаваных слоў вылучаюцца гутарковыя і кніжныя. Кніжная лексіка – гэта словы і выразы, якія выкарыстоўваюцца звычайна ў афіцыйна-справавым (камюніке, ратыфікацыя, за справаздачны перыяд, даводзіць да ведама), навуковым (аналіз, сінтэз, класіфікацыя, рэзюме, абстракцыя), публіцыстычным (эканамічная прастора, суверэнітэт, актыўная жыццёвая пазіцыя, грамадскі, дэмакратыя) стылях і амаль не ўжываюцца ў штодзённай бытавой гутарцы. У склад кніжнай лексікі ўваходзяць тэрміналагічная, грамадска-палітычная, газетная, афіцыйна-справавая лексіка. У слоўніках кніжныя словы пазначаюцца паметамі кніжн. (кніжнае), спец. (спецыяльнае), навуковыя тэрміны адзначаюцца паметамі, якія ўказваюць на пэўную галіну навукі. Сярод кніжнай лексікі вылучаецца група слоў высокага стылю, якія адзначаюцца ў слоўніках паметамі высок. (высокае) і паэт. (паэтычнае): акавіта, весні, ветравей. Такія словы ўласцівыя пераважна ўрачыста-ўзнёслай паэзіі і прозе. Да кніжнай адносіцца і народна-паэтычная лексіка, якая ўжываецца ў вуснапаэтычнай творчасці (дарожанька, лецейка, месячык і пад.). У слоўніках такія словы пазначаюцца паметай нар.-паэт. (народна-паэтычнае). Гутарковая лексіка выкарыстоўваецца ў штодзённай неафіцыйнай мове двух і больш субяседнікаў. У яе складзе вылучаюцца словы, якія выражаюць дадатковую ацэнку, станоўчыя ці адмоўныя адносіны субяседніка да прадмета гутаркі (выказваецца адабрэнне або неадабрэнне, жартаўлівасць, іронія, знявага або пагарда): буслянка, тэпаць, клыпаць, вадахлёб, прайдзісвет, нештачка. У межах гутарковай лексікі вылучаюцца прастамоўныя словы, якія служаць для адмоўнай характарыстыкі людзей, з’яў, гэта грубаватыя словы: дрыхнуць, жмінда, адроддзе, чаўпці. Гутарковымі лічацца і дыялектныя словы, уласцівыя пэўнай тэрыторыі і адлюстраваныя ў мастацкай літаратуры. У слоўніках такія словы адзначаюцца паметамі разм. (размоўнае), груб. (грубае), пагард. (пагардлівае), абл. (абласное) ды інш.
|
