ДӘРІС. Бірінші РНҚ транскриптат бөліктерге гетерогенді ядролы нуклеопротеинді бөлік қосылады

Бірінші РНҚ транскриптат бөліктерге гетерогенді ядролы нуклеопротеинді бөлік қосылады, бұл процесс гя-РНП-бөлк деп аталынады.

Оларда РНҚ ұзындығы 5000 нуклеотидтерге дейін және ақуызды остьке оратылған. Гетерогенді РНП – бөліктері экзондар мен интрондарға қосылып, содан кейін жұптарымен байланысып агрегатты немесе сплайсосом түзіледі. Сплайсосом құрамына аз ядролы РНҚ кіреді. Қызметі интрондарды үзу. Интрондардың үзілуі жоғары дәлділікпен жүреді. РНҚ сплайсинг процессінде спецификалы лассо-тәрізді құрылым түзіледі. Олар интрондарды босатып экзондарды тігеді. Процессинг және сплайсинг РНҚ транскриптат: кэпирлі қайталану, инициация кодоны – метионин, экзондар, стоп-кодон және поли А соңынан тұрады. Мұндай м-РНҚ цитоплазмаға өтіп, белоктың синтез процесіне қолданылады.

Альтернативті сплайсинг. Реттелу механизмі зерттелінбеген. Альтернативті сплайсинг мәні, бір ғана бірінші транскриптаттан әртүрлі м-РНҚ экзондардың әртүрлі бір ізділігін тігу арқылы алуға болады.

Әдебиеттер:

1. Медицинская биология и генетика/ Под.редакцией Куандыкова Е.У., Алматы,2004

2. Әбилаев С.А. Молекулалық биология және генетика. Шымкент. 2008, 424 б.

3. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Н. Молекулярная биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов, Москва: Наука, 2003, 544 с.

4. Гинтер Е.К. Медицинская генетика. М., Медицина, 2003.

5. Медицинская биология и генетика/ Кулешова Г.Т.2007.

Бақылау сұрақтары:

1) Генетикалық код дегеніміз не?

2) Белок синтезі этаптары (транскрипция, трансляция).

3) Гендердің экспрессиялануының (активтенуінің) реттелу механизмдері қандай?

4) Прокариот гендерін экспрессиялауды реттеудің молекулярлы механизмі қандай?

 

 

Арағанды қаласының медицина колледжі

 

 

Дәріс

Тақырыбы:Жасушалық цикл. Митоз. Апоптоз. Көбею. Мейоз

Мамандығы:0302000 «Медбикелік іс»

Курс:2

Уақыты:90 мин.

 

ДӘРІСТІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

ТАҚЫРЫБЫ:Жасушалық цикл. Митоз. Апоптоз. Көбею. Мейоз

МАҚСАТЫ: Жасушалық циклді. Митоз, мейозды, жасушалық циклдегі хроматин жағдайының өзгеруін білу. Жасуша бөлінуінің реттелуін. Апоптоздың биологиялық маңызын игеру.

Көбеюдің түрлері және биологиялық маңызын меңгеру.

 

ДӘРІС ЖОСПАРЫ:

1. Жасушаның тіршілік циклі

2. Митоз және оның фазалары

3. Жасуша бөлінуінің реттелуі

4. Митоздың биологиялық маңызы

5. Апоптоз

6. Мейоз және оның фазалары

7. Көбею. Жынысты және жыныссыз көбею. Биологиялық маңызы

8. Жыныс диморфизмі

9. Гермафродитизм туралы түсінік

 

ДӘРІС

Жасушаның тіршілік циклі деп оның пайда болуы, құрылысының күрделенуі, атқаратын кызметіне икемделуі, бөлінуі немесе тіршілігін жою (өліп қалу) кезеңдері жиынтығын айтамыз яғни жасушаның циклі оның пайда болуынан бөлінуіне немесе өлуіне дейінгі уақытты қамтиды, мысалы, ұдайы бөлінетін жасушалардың тіршілік жиынтығын митоздық цикл (5-сурет) деп атауға болады. Сонымен, митоздық цикл дегеніміз жасушаның митоздық жолмен екі бөлінуі арасындағы байқалатын құбылыс-тар жиынтығы. Ол 4 кезеңге бөлінеді: 1-пресинтездік (G₁,); 2-синтездік (S); 3) постсинтездік(G₂,); 4) митоз (М).

Пресинтездік (G₁,) кезенде жаңадан пайда болған жас жасуша өсіп аналық жа­сушаның мөлшеріне дейін жетеді. Ол үшін жасушада құрылыс материалдары - көмірсулар, майлар, ақуыздар көптеп синтезделуі қажет. Тұқым қуалаушылық материалы бұл кезеңде 2п 2с күйінде болады.

Синтездік (S) кезенде ДНҚ молекуласы синтезделінеді де тұқым куалаушылық материалы 2п 4с күйінде кездеседі.

Постсинтездік (G₂) кезеңде жасуша бөлінуге дайындалады. Ол үшін жасушада көмірсулар, майлар, ақуыздар синтезделініп олардың қоры көбейе түседі, Органеллалар саны да көбейеді, себебі келесі кезеңде — митозда, олардың бәрі де екіге бөлінуі қажет.

Митоз — жасушаның дұрыс бөлінуі. Митоз дене жасушаларында байқалады. Митоз процессінде ядро күрделі өзгерістерге ұшырайды, жаңадан пайда болған жасушаларға тұқым қуалаушылық материалы тепе-тең бөлініп беріліп отырады. Бұл митоздың биологиялық маңызы болып саналады.

Митоздың негізгі себептері: 1) ядро - цитоплазмалық ара қатынасының өзгеруі (1/6-1/8 ден 1/69-1/89 ге дейін); 2) "митогенетикалық сәулелер" - бөлінуші жасушалар көршілес жатқан жасушалардың митоздық жолмен бөлінуіне әсер етеді;

3)"жарақат гормондарының" әсері - жарақаттанған жасушалар жарақаттанбаған жасушалардың бөлінуіне ықпал ететін ерекше заттар бөліп шығарады.

Біртұтас митоз құбылысы 4 фазаға бөлінеді: профаза, метафаза, анафаза, телофаза.

Профазада ядро көлемі ұлғайып, хроматин жіпшелері тығыз ширатылып,жуандап,қысқарып митоздық хромосомаларға айналады.Профазаның аяғында бөлінуші жасушаның екі полюсіне центросоманың центриолялары ажырап,арасында ахроматин жіпшелері пайда болады.

Метафазада хромосомалар өздерінің ценромералары арқылы ахроматин жіпшелеріне бекініп бөлінуші жасушаның экваторына реттеліп орналасады. Бұл кезеңде әрбір хромосома хроматидаларының теламерлік бөліктері ажырап, тек центромерасы арқылы байланысып тұрады. Бұл кезде хромосомалардың пішіні анық көрінеді. Соңдықтан, кариотипті анықтау және хромосомаларды жіктеу осы метафазада (метафазалық пластинкада) жүргізіледі.

Анафазада хромосомалардың хроматидалары бір-бірінен толық ажырасады да әр түрлі полюстерге қарай тартыла бастайды.

Телофазада бөлінуші жасушаның полюстеріне топтасқан хромосомалар жіңішкеріп, ұзарып хроматин жіпшелеріне айналады, ядрошық, ядро қабықшасы пайда болып, 2 жаңа ядро түзіледі. Ядро 2-ге бөлінгеннен кейін (кариокинез), цитоплазмада 2-ге бөлінеді (цитокинез). Сөйтіп, митоз және цитокинез негізінде бір жасушадан жаңа 2 жасуша пайда болады.

Жасушалар митоздан басқа жолдармен де бөлінуі мүмкін, мысалы: амитоз — жасушаның тікелей (бұрыс) бөлінуі және жыныс жасушаларының бөлінуі және мейоз –жыныс жасушаларының бөлінуі.

Амитоз арқылы негізінен прокариоттар және регенерацияланушы эукариотты жасушалар бөлінеді.Бұл кезде көзге көрінетін хромосомалар және бөліну ұршығы түзілмейді. Амитоз ядроның және цитоплазманың созылып екіге бөлінуі арқылы жүреді.