Антигендер 3.1. Негізгі түсінікгер мен үғымдар

Антигендер (лат. апіі-қарсы, £епш-түкым) деп иммундік жауапты тудыра алатын генетикалық болмысы жағынан организмге бөгде затгар мен құрылымдарды атайды. Антигендер қатарына белок тектес эртүрлі затгар, липидтермен жэне полисахаридтермен байланысқан белоктар, жануар жэне өсімдік тектес жасушалар, жыланның, шаянның, араның, сонымен қатар өсімдіктердің улары, вирустар, бактериялар, микроскопиялық саңырауқулактар, қарапайымдылар, микробтардың экзо- жэне эндотоксиндері жэне т.б. жатады.

Антигендердің үш негізгі қасиетгері бар:

1) антвденелер мен сенсибилизденген лимфоциттердің пайда болуьша себебін тигізу;

2) өздеріне қарсы түзілген иммундік жауаптың өнімдерімен эрекетгесе алу;

3) иммунитетгі қалыптастыра алу.

Бірінші қасиеіі олардың антигендігін, екіншісі - ерекшелігін немесе өзінділігін, ал үшіншісі - иммуногендігін айқындайды. Антигендердің бүл қасиетгері бір-біріне тәуелсіз болып келуі де Імүмкін. Мысалы, пневмококктардьщ тазартылған полисахаридтері үй қоянынъщ иммундік жауабьш тудырмайды, бірак капсуласы бар түтас микроб жасушалары антигенді болып келеді.^/Ал, организмде түзілген антиденелер пневмококктармен ғана емес, сонымен қатар олардың тазартылған полисахаридтерімен де эрекетгеседі. Антиген иммуногенді болуы үшін оның молекулярлық массасы 10000 Д кем [болмауы керек. Антигеннің молекулалық массасының улғаюы оньщ (Иммуногендігінщ өсуіне экеледі. Корпускулярлық антигендер (бактериялар, саңырауқулақгар, қарапайымдылар, эритроцитгер) ерігіш антигендермен салыстырғанда анағүрлым иммуногенді болып келеді.

Антигендср бір-бірінен өздерінің қурылымдары бойынша ерекшеленеді. Антигенге қарсы түзілген антвдене оның детерминанта деп аталатын белгілі бір бөлігімен ғана байланысқа түседі. Мүидай бөліктердің саны, қурылысы эр антигендерде эртүрлі болып келеді. Детерминанталардың саны антигенмен байланысқа түсе алатын антиденелердің санын анықтайды. Антигеннің бүл қасиеті оньщ валенттілігі деп белгіленеді. Антагеннің валентгілігі оньщ детерминанталарының санына бағынышты болып келеді, яғни молекула неғүрлым үлкен болса, оның валентгілігі соғүрлым жоғары болады.

Антигендердің толық жэне толымсыз түрлері болады. Толык антигендер иммундік жүйенін өздеріне қарсы антиденелердің немесе сенсибилизденген лимфоцитгердің түзілуіне түрткі болады жэне олармен іп уіуо немесе іп уііго жағдайларында эрекетгесе алады. Ал, толымсыз антигендер немесе гаптендер деп антвденелерді түзей алмайтьш, бірак олармен байланыса алатын күрделі көмірсуларды, липидтерді жэне басқа заттарды атайды. Гаптендерге белоктьщ азғана мөлшерін қосу арқылы оларды толык, антигевдерге айналдыруға болады.

3.2. Антигендердің жіктелуі

Табиғатга жануар, өсімдік, микроб тектес антигевдердің сан алуан түрлері кездеседі. Қазіргі кезде антигендердің жасанды түрлерін де қурастыруға мүмкіндік туьш отыр. Кейбір химиялық затгар, соның ішінде дәрі-дәрмектер, антибиотиктер, ароматикалық аминдер жэне т.б. организмнің белоктарымен косылып, антигендерге тэн қасиетгерге ие болады. Антигендерді мына төменде көрсетілгсн топтарға жіктеуге болады.

Жануарлар____ антигендері организмнің жасушаларынын

улпаларының жэне суйықгыктарының - плазманың, қан сарысуының, лимфаның, сүтгің жэне т.б. қурамында болады. Олар өздерінің ерекшеліктеріне қарай түр туқымдык, топтық, ақзалык немесе улпалық, гетерогендік, аутогендік, ұрықгық жэнс гистосәйкестілік антигевдеріне бөлінеді.

Түр-түқымдык антигеше р. Әр түрге жататын жануарлардың осы түрге тэн антигендері болады. Антигендердің түр-туқымдык қасиетгері күдік туғызған ет немесе ет өнімдерінің қандай жануарлардан алынғандығын анықгауға мүмкіндік береді. Дэрігерлік сарапта бүл мақсатга түр-туқымдық антигендерге қарсы антвденелері бар кан сарысулары қолданылады.

Топты қ антигендер немесе изоантигевдер деп бір түрге жататын жануарлардың өзара айырмашылықгарына жауапты генетикалык маркерлерін, айталық эритроцитгердің топтық антигендерін, трансплантациялык антигендерін жэне т.б. айтады. Қан қую жумысын, ақзалар мен ұлпаларды бір организмнен екіншісіне жамау операциясы екі индиввдуумның изоантигендерінің үқсатығын (сэйкестігін) кажет етеді.

Ақза немесе үлпа антигендері. Эр түрге жататьш жануарлардьщ аттас ақзаларьшың, мысалы, көз буршағының, гипофиздщ, бүйректің, бауырдың, шэуетгің жэне т.б. ортақ антигендері болады. Бүл мэселе атгас ақзалардың атқаратын қызметгерінің үқсастығымсн, жасушалардың химиялық курылымы жағынан сэйкестілігімен түсіндіріледі. Айталық, адамның үлпа антигендерімен үқсас антигендер макак-резустың, сиырдың, шошқаның, иттің, коянның, егеукуйрықгаң, теңіз шошқасының ақзаларынан орын тепкен. Ортақ антигсндер ешкінің, койдың, жылқының, теңіз шошқасының, тауыктың эритроцитгерінен табылған. Мүндай антигендср гетерогенді антигендер немесе Форсман антигендері деп аталады. Айта кететін бір мэселе ол кейбір микробтардың адам мен жануарлардың ақзаларымен ортақ антигевдбрінің болуы. Мысалы, адамның А қан тобының факторлары мен кейбір пневмококктардьвд капсулаларының өзара антигеңдік үқсастықтары дэлелденген, тырысқактьщ вибрионы мсн оба микробының кейбір антигендері адамның үлпаларынан табылған. Сүт қоректілердщ эритроцитгерінін антигендері көптеген туқымдастарға жататын бактериялардың қүрамывда аныкталып отыр. Үлпа мен микроб антигендерінің үқсатық мэселесі ғалымдарды үлкен ойға салып отыр. Өйткені микроорганизмнің жасушасында оған сезімтал жануарлардың антигендерінің болуы, паразитгщ организмде кең таралып, кедергісіз

өсіп-өнуіне мүмкіндік береді. Эдетге гетерогенді антагендер липоидтар мен полисахаридтер болып келеді.

А утоантигендер. Кейбір жағдайларда организмнің ұлпаларынын белоктары денатурацияға үшырап, микробтың токсиндік заггарымен қоспа түзейді. Зақымдалған жасушалар өз организмі үшін антиген, яғни аутоантиген болып табылады. Мүндай антигендер иммундік жүйсні өз ақзаларына, үлпаларьша қарсы антвденелерді жасауға мэжбүр етіп, аутоиммунды аурулардың өршуіне экеледі.

Үрык шшгешері. Үрықгың қүрсақгағы дамуының эр түрлі сатыларында оның үлпершекті ақзаларының қалыптасуына [байланысты үнемі жаңа антигендер пайда болып отырады. Мүндай изоантигендер ене организмінде өздеріне қарсы бағытталған антвденелердің жасалуына себепкер болады. Изоантигендер акзалардың регенерациясы қезінде ересе^ организмдерде де пайда болады.

Трансплантапиялык антигендер немесе гистосойкестіліктш аншгендері. Ақзалар мен үлпаларды ауру адамға жамау оташылыкгың маңызды мәселесі болып отыр. Оташылықіъщ бүл түрі трансплантация, ал жамауға алынған акзалар немесе үлпалар трансплантат деп аталады. Егер донор мен реципиент лейкоцитгік антигендер жағынан бір-біріне сэйкес келмесе кейінгісі трансплантатш қабыл алмайды. Міне сондыктан трансплантация алдьшда үлпалар сәйкестігін аныктау мақсатында донор мен реципиенттің лейкоцит антигендерінің өзара үксастығының дэрежесі аныкталады. Осы себептен олар гистосэйкестіліктің антигендері немесе трансплантациялық антигевдер деп те аталып жүр.

Микробтык антигешеу. Микроорганизмдер түқым немесе түр шеңберіңде өздерінің антигендік қурылымы бойынша бір-бірінен ерекшеленеді. Микробтардың антигендік күрылысы оларды жіктеу немесе бір-бірінен ажырату жүмыстарында колданылады. Зардапты микроорганизмдердщ антигендік қүрылыс өте күрделі болып келеді. Олардың цитоплазмасынан, қабығынан, капсулаларынан, қылшаларынан көптеген антигендерді ажыратып алуға болады.

Бактериялардың үсііңгі күрылымдары антигендерге өте бай келеді. Жасушада орналасуына байланысты антигендер бірнеше топтарға бөлінеді.

Капсула антигендсрі немесс К-антигендер - микроб жасушасының ең сыртқы түракты күрылымы. Химиялық қүрылысы жағьшан олар полисахаридтер немесе полипептидтер. Антигендік түрғыдан алғанда капсула полисахаридтері эрқашан біркелкі болып келмейді. Мысалы, пневмония стрептококгы тудыратын ауруды аныктау тәсілдеріңде жэне оньщ алдын-алу шараларында кеңінсп қолданыльш жүрген осы қоздырғыштың 80-нен аса серологиялык вариантгары (сероварлары) бар. Біркелкі К-антигендер қатарына энтеробактериялардың, бруцеллалардьщ, франциселлалардын полисахаридті Уі антигендерін; ерсиниялардың белокты полисахаридті Ү-\У антигендерін; А-тобындағы стрептококктардын М-протеинін, стафилококктардың А-протеинін жэне ішек таякшасының К-88, К-99 белок тектес антигендерін жатқызуға болады. Микробтардың корд-факторын, топалаң қоздырғышынын полипсптидті капсуласьш да К- антигевдердің қатарына қосуға болады, бірақ бул антигендер белгілі бір жағдайларда ғана түзіледі.

Соматикалык аншгендср - грам-теріс бактериялардын қабырғасындағы липополисахаридтердің бүйірін бойлай орналасьш, жасушалардьщ беііне шығып тұратын полисахаридтердің тізбектері. Бул тізбектер іс жүзінде бактериялардың детерминанталары болып табылады. Кейінгілердін уксастыктарына қарай сальмонеллалар мен эшерихиялар О-топтарға біріктірілген. К-антигевдер эдетте соматикалық антигевдерді қалқандап тұрады, сондықган О-антигендерді аныкгау үшін зертгеуге алынған бактерияларды алдын ала температуралык өндеуден өткізу керек.

Н~антигендер. Жылжымалы қасиеті бар бактериялардың Н-антигендері немесе қылша антигендері болады. Қылшалар ыстыққа төзімсіз белокты кешеннен куралады. Грам-теріс бактериялардын толық антигендік формуласы О: Н: К тізбегі түрінде жазылады. Мысалы, Е. соіі 0111:Н2:К4; О55:Н1О:К5 және т.б.. Бүл өрнектер бслгілі бір қоздырғыштың туракты маркерлары болғавдыктан эпвдемиологиялық жэне эпизоотологиялык талдау кезінде лабораториялық жағдайда анықталады. Микроб өсіндісінін антигендік курылымын аныктау максатында агтлютинирлеуші монорецепторлы диагностикалық қан сарсысуларының жиынтығы қолданылады.

Бактсриялардын экзоөнімдерінін ашшсндеріне олардың жасушаларының белокты метаболютері, оның ішінде ең жаксы зертгелген экзотоксиндер жатады. Формальдегидтің элсіз концентрациясымен өвдегевде экзотоксивдердің антигендік қасиетгері өзгеріске ушырамай, вакциндік препарат ретінде колданыла алатын анатоксин деп аталатын затқа айналады. Көптеген микробтардың экзотоксиндері антигенділігі жағынан біркелкі больга келмейді. Айталық, С1. регҒгіп§еП8, С1. ЪоШішшп, 5іарһ. аигеш микробтарыньщ экзотоксивдері бірнеше сероварианттарға бөлінген.

Бациллалардьщ споралары да антигендіх касиетгі иемденген. Олардың қурамында микробтың вегетативтік жасушаларында кездесетін жэне өзіне ғана тэн антигеңдер аныкталған. Қорыта айтқанда, микроб антигендерінің өзіндік касиетгері олардың Ігүқымын, түрін, ал кейде штаммын да анықгауға мүмкіндік береді. іАлайда, эр түрге, ііпті түқымдардарға жататын микробтардың, [айталык бруцеллалардың, ерсиниялардың, францисселардың, ортақ іантигендік детерминанталары болады.