МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ. Ұйқыбезі шажырқай артында L1–L3 омыртқа деңгейінде орналасқан, көлемі 10–20 х 5–10 х 3–5 см және массасы

Ұ йқ ыбезі шажырқ ай артында L1–L3 омыртқ а дең гейінде орналасқ ан, кө лемі 10–20 х 5–10 х 3–5 см жә не массасы шамамен 100 г болатын без.Ұ йқ ыбезінің (Ұ Б) эндокринді бө лігі барлық без массасының ¹/₁₀₀ бө лігін алатын Лангерганс панкреатикалық аралшық тарынан тұ рады. Аралшық тар (жалпы саны 1–2 млн) барлық без бө лігінде шашырап орналасады, бірақ қ ұ йрық бө лігінде басым болады. Аралшық тың диаметрі шамамен 100–200 мкм жә не 100–200 эндокринді жасушалардан қ ұ ралады. Ұ йқ ыбезінің эндокринді бө лігі АІЖ мен басқ а мү шелердің гормон-ө ндіруші жасушаларымен тығ ыз байланыста қ ызмет атқ арады. Жалпы салмағ ына қ арағ анда ұ йқ ыбезінің эндокринді бө лігінің эндокрин-ө ндіруші жасушалары жә не ішектің эндокриноциттері адам ағ засындағ ы ең ү лкен «эндокринді без» болып табылады. Инсулин, глюкагон, соматостатин жә не панкреатикалық полипептид Лангерганс аралшық тарының негізгі ө ндіретін гормондары болып табылады (9.1кесте).

Инсулин Лангерганс аралшық тарының β -жасушаларында проинсулин жолашарынан синтезделетін, С-пептидінің протеолиздік бө лінуінен кейін белсенді гормонғ а айналатын полипептидті гормон (7 бө лімді қ араң ыз).

Глюкагон — 29 аминқ ышқ ылдарынан тұ ратын полипептид. Глюкагон проглюкогон деп аталатын ірі молекулалы-жолашар гормоны тү рінде синтезделеді. Тек қ ан сарысуының иммунореактивті глюкагонінің 30–40%-ы панкреатикалық глюкагон ү лесіне тиеді. Ал қ алғ ан бө лігі- биологиялық белсенділігі жоқ ірі молекулалар. Физиологиялық жә не иммунологиялық глюкагон он екі елі ішектің эндокринді жасушалары арқ ылы бө лінетін энтероглюкагонғ а ұ қ сас. Соматостатин ірі прогормон ретінде Ұ Б-дің D жасушалары арқ ылы синтезделетін гормон.

 

9.1 кесте. Панкреатикалық аралшық тардың басты гормондары

 

Жасуша типі	Гормон	Гормонның басты қ ызметі
α немесе А	Глюкагон	Глюконеогенез, гликогенолиз, протеолиз, липолиз, инсулин секрециясын ынтыландырады
β немесе В	Инсулин	Инсулинге тә уелді тіндерге (бұ лшық ет, май тіні) глюкозаның тү суін қ амтамасыз етеді, бауырда гликолиз бен глюконеогенезді белсендіреді, май тіндерінде липогенезді ынталандырады, кетогенез жә не глюкагон секрециясын тежейді
δ немесе D	Соматостатин	Гормондардың басым бө лігінің секрециясын, асқ азанның қ ышқ ыл ө ндіруші қ ызметін, Ұ Қ экзокринді секрециясын, ішек моторикасын (ә мбебап ингибирлеуші ә сер) тежейді
PP немесе F	Панкреатикалық полипептид	Панкреатикалық секреция жә не бауыр глюконеогенезінің ингибиторы

 

Соң ғ ы ө німі 14 аминқ ышқ ылы қ алдық тарынан тұ рады. Соматостатин термині алғ ашында гипоталамуста ө су гормоны секрециялануын ингибирлейтін фактор ретінде анық талғ андық тан солай аталғ ан.

Қ азіргі таң дағ ы кө зқ арастар бойынша панкреатикалық жә не асқ орыту гормондарының басты қ ызметі асқ орыту ү рдісін (барлық асқ орыту гормондары) жә не жасушалық метаболизмді (инсулин), олардың басты субстраттарының (инсулин, глюкагон) эндогенді синтезін реттеу болып табылады. Панкреатикалық жә не асқ азан-ішек жолының гормондары гуморальды факторлардың гетерогенді тобын қ ұ райды. Олардың бір бө лігі (секретин, холецистокинин) «гормон» классикалық ұ ғ ымына сә йкес келеді (ө зінен алыс орналасқ ан қ ұ рылымдарғ а гуморальды ә сер кө рсетеді). Басқ а гормондар (вазоактивті интестинальды пептид, соматостатин) нейромедиаторлар секілді паракринді жә не нейрокринді ә сер кө рсетеді.

 

9.2. Ұ ЙҚ ЫБЕЗДІҢ ГОРМОНАЛЬДЫ-БЕЛСЕНДІ ІСІКТЕРІМЕН СЫРҚ АТТАНҒ АН НАУҚ АСТАРДЫ ЗЕРТТЕУ Ә ДІСТЕРІ

Қ ант диабетінен басқ а, қ азіргі таң да Ұ Б-дің эндокринді бө лігінің аурулары панкреатикалық гормондардың шек тыс артық болуымен патогенетикалық тығ ыз байланысты, яғ ни гормональды белсенді ісіктермен тікелей байланысты (9.2 кесте). Бұ л аурулардың клиникалық кө рінісі гетерогенді жә не қ андайда бір гормонның артық ө ндірілуіне байланысты кө рінісімен анық талады, егер қ атерлі ісік болса, оның инвазивті ө сіп, метастаз берумен тікелей байланысты.

 

9.2 кесте. Ұ йқ ыбез жә не асқ азан-ішек жолдарының (Ұ Б- ұ йқ ыбез, 12ЕІ- он екі елі ішек, ВИП- вазоактивті интестинальды пептид) эндокринді ісіктері

Ісік	Басты симптомдары	Локализациясы	Бө летін гормондары	Қ атерлі ісіктерден ү лес салмағ ы %
Инсулинома	Гипогликемиялық синдром	Ұ Б	Инсулин	< 5
Гастринома	Рецидив беруші ойық жаралар, диарея	Ұ Б, 12ЕІ	Гастрин	> 90
ВИПома	Ауыр диарея, гипокалиемия	Ұ Б, симпатикалық бағ ан	ВИП	< 75
Глюкагонома	Некроздық миграциялаушы эритема	Ұ Б	Глюкагон	> 50
Карциноид	Диарея, бронхоспазм	Аш ішек, Ұ Б	Серотонин, гистамин, простагландин
Гормональды-белсенді емес ісіктер	Болмайды	Ұ Б, аш ішек	Болмайды	> 90

 

Ұ Б-дің гормональды-белсенді ісіктерінің дамуына кү мә н туғ анда ең алдымен қ андай бір гормонның гиперсекрециясын жоқ қ а шығ ару қ ажет. Осы мақ сатпен гормональды зерттеу тағ айындалады. Гормональды зерттеу барысында гормон дең гейі, оның жолашары (С-пептид) немесе метаболиттерінің (5-ГИУК) дең гейі анық талады. Бірқ атар жағ дайларда функционалды сынақ тар жү ргізіледі (ашығ у сынағ ы). Егер гормон гиперсекрециясы дә лелденсе, барлық гормональды-белсенді ісіктерге тә н топикалық диагностика қ ағ идаларына сай зерттеу жү ргізіледі. Топикалық диагностикалау мақ сатында келесі зерттеу ә дістері қ олданылуы мү мкін:

 

1. Ультрадыбысты зерттеу:

— трансабдоминальды (стандартты);

— эндоскопиялық (датчик эндоскопқ а орналасады);

— интраоперациялық (датчик Ұ Б-ге орналасады).

2. Қ ұ рсақ қ уысы ағ заларының томографиясы:

— компьютерлі томография (КТ);

— магнитті-резонансты томография (МРТ).

3. Эндоваскулярлы ә дістер:

— ангиография;

— гормондар концентрациясының градиентін анық тау мақ сатында жү ргізілетін портальды венозды қ аннан сынаманы зерттеу

3. Соматостатин рецепторларының сцинтиграфиясы.

Диаметрі 1 см немесе одан да кіші болатын ісіктерді топикалық диагностикасы ө те қ иын. Жиі мұ ндай ісіктер қ атарына инсулиномалар мен гастриномалар жатады. Ұ Б-дің ісіктерін диагностикалауда стандартты УДЗ-нің ақ параттылығ ы ө те тө мен, себебі ісіктің ішкі эхосигналының интенсивтілігі жеткіліксіз болып табылады. Ал МРТ мен КТ ақ параттылығ ы жоғ арылау болады. Эндоваскулярды зерттеу ә дістерінің сезімталдылығ ы жоғ ары, бірақ олардың басты кемшілігі-инвизивтілігі. Ангиографиялық ә діс тү зілістердің гиперваскуляризациясын жә не метастаздарын анық тауғ а бағ ытталғ ан. Портальды венозды қ анды зерттеудің ә дістері портальді жү йенің катетеризациялауғ а негізделеді, бұ л кезде сынамағ а алынғ ан қ анда гормон дең гейі жү йедегімен салыстырғ анда 50%-ғ а артық болады, бұ л ісік локализациясына тә уелді екенін кө рсетеді (9.1сурет).

Ұ Б бен АІЖ-ның эндокринді ауруларының топикалық диагносткиасында аса сезімтал инвазивті емес топикалық зерттеу ә дістеріне эндоскопиялық УДЗ мен соматостатин рецепторларының сцинтиграфиясы жатады. Бірінші ә дісте ультрадыбысты аппарат датчигі эндоскопқ а кигізіледі де, зерттеу ішек қ абырғ асы арқ ылы жү ргізіледі.

9.1 сурет. Инсулиноманың топикалық диагностикасында тері мен бауыр арқ ылы алынғ ан портография кө мегімен селективті жиналғ ан венозды қ аннан инсулин дең гейін анық тау

а — қ ан сынамасын селективті жолмен портальды жү йеде жинаудың нү ктемен белгіленген сызбасы;

б — сә йкес нү ктелердегі инсулин дең гейі;

в — инсулиноманың орналасуы мү мкін локализациясы- ұ йқ ыбездің бас бө лігі аймағ ындағ ы ілмек тә різді аралшық та.

 

Ұ Б бен АІЖ эндокринді ісіктерінің басым кө пшілігінде (инсулиномадан басқ а) соматостатинді рецепторлар орналасады, осығ ан орай соматостатинді рецепторлардың сцинтиграфия ә дісі ісіктерді диагностикалауда кең інен қ олданылады. Осы мақ сатта радиобелсенді белгі (индий-111) ретінде ұ зақ ә серлі соматостатин туындысы октреотид енгізіледі. Радиофармпрепарат соматостатин рецепторлары бар ісіктерде жиналады, сондық тан бұ л ә діс біріншілік ісіктерді жә не олардың метастаздарын топикалық анық тауда, операцияның радикалдылығ ын бағ алауда, эндокринді жә не эндокринді емес ісіктердің салысырмалы диагностикасында кең інен қ олданылады (9.2 сурет).

9.2 сурет. Индий-111-мен белгіленген октеротид кө мегімен соматостатин рецепторларының сцинтиграммасы. Сцинтиграммада (алдынан қ арағ анда) біріншілік ісік пен оның метастаздарының локализациясына сә йкес рецептор-позитивті тү зіліс анық талады (Б —бауыр, К —кө кбауыр, І — панкреатодуоденальды аймақ та локализацияланғ ан біріншілік ісік)